Ауылшаруашылығы өндірісі нарығының бірқатар өзіндік ерекшеліктері бар. Осы ретте Egemen.kz еліміздегі агроөнеркәсіп кешенінің дамуы туралы мәліметтерді ұсынады.
Мал және өсімдік шаруашылығын дамытудың негізгі көрсеткіштері
Еліміздің ауыл шаруашылығында мал мен құс санының айтарлықтай өсуі байқалады. 2023 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда мал басы 119%-ға артты. 2024 жылдың 9 айында ірі қара малдың саны 8 395,6 мың басқа жетіп, өткен жылмен салыстырғанда 119,8%-ды құрады. Ауыл шаруашылығы құрылымдарында ірі қара мал саны 4 578,2 мың басқа дейін көбейді. Ұсақ мал саны 20,9 млн басқа, жылқылар – 4 194,2 мың басқа, түйелер – 286,6 мың басқа жетті.
Ауыл шаруашылығы құрылымдарында мал мен құс санының үлесі және мал шаруашылығы өнімін өндіру деңгейі келесідей: ірі қара малдың барлық бағыттары – 54,5%, қойлар – 60,5%, ешкілер – 36,2%, шошқалар – 64,3%, жылқылар – 61,4%, түйелер – 57%, құстар – 83%, барлық түрдегі ет – 62,1%, сүт – 38%, тауық жұмыртқалары – 83,1%.
Сондай-ақ мал мен құс өнімділігінің өсуі байқалады. Барлық шаруашылық категорияларындағы бір сауын сиырдан орташа сүт өнімділігі 1 941 кг құрады, оның ішінде ауыл шаруашылығы құрылымдарында – 2 206 кг, үй шаруашылықтарында – 1 807 кг. Бір жұмыртқалайтын тауықтан орташа жұмыртқа шығымы 185 дананы құрады, ауыл шаруашылығы құрылымдарында – 200 дана, үй шаруашылықтарында – 133 дана.
Барлық түрдегі ет өндірісі сойыс салмағында 795,9 мың тоннаға дейін өсті. Сүт өндірісі 2,8 млн тоннаға, тауық жұмыртқаларының өндірісі 3,4 млн данаға жетті.
Елде сыйымдылығы 1 000-нан 20 000 басқа дейін 160-қа жуық бордақылау алаңы жұмыс істейді. Бордақылау алаңдарының жалпы қуаты 380 000 басты құрайды, оның ішінде 45%-ы Түркістан, Алматы, Ақмола және Қостанай облыстарында шоғырланған.
Жем-шөппен қамтамасыз ету шаралары қабылданып жатыр. Биыл мал азығы дақылдарының егіс алаңы 3,2 млн гектардан асып, 2023 жылмен салыстырғанда 83,5 мың гектарға ұлғайды. 24,5 млн тонна шөп, 1,7 млн тонна пішендеме, 4,6 млн тонна сабан, 5,5 млн тонна концентрат және 2,0 млн тонна сүрлем дайындау жоспарланған. 13 қарашадағы жағдай бойынша 34,9 млн тонна шөп (жартыжылдық жоспардың 142,6%-ы), 2,0 млн тонна пішендеме, 5,6 млн тонна концентрат, 2,3 млн тонна сүрлем және 5,1 млн тонна сабан дайындалды. Жылына 2,2 млн тоннаға жуық өнім өндіретін 66 құрама жем өндіру кәсіпорны жұмыс істейді.
Импортталған ірі қара саны шамамен 9,8 мың басты құрады, оның ішінде 9,4 мың бас – сүт және аралас өнімді бағытта, 364 бас – ет бағытында.
Осы жылдың 9 айындағы қорытынды бойынша Қазақстанның ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемі 5,6 трлн теңгеге жетті. Бұл 2023 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 11,5%-ға артық. Мұндай өсімге өсімдік шаруашылығындағы өндіріс көлемін 17,8%-ға (3,2 трлн теңге) және мал шаруашылығындағы өндіріс көлемін 3,3%-ға (2,4 трлн теңге) ұлғайту есебінен қол жеткізілді.
Өсімдік шаруашылығында жоғары рентабельді дақылдарды қолдану арқылы егіс алқаптарын әртараптандыру сәтті жүргізілді. Биыл 1,2 млн тоннадан астам минералды тыңайтқыштар енгізілді, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда екі есе көп. Элиталық тұқымдардың үлесі 7,1%-дан 9,5%-ға дейін, ал ауыл шаруашылығы техникасын жаңарту деңгейі 4,5%-дан 5,5%-ға дейін өсті.
Мемлекеттік қолдау тетіктері
2024 жылы көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарын қаржыландыру 3 есеге артып, 580 млрд теңгеге жетті. Тек «Кен-дала-1», аграршыларға арзандатылған кредиттер беруді көздейтін бағдарламаны іске асыру үшін ғана мемлекеттік бюджеттен 140 млрд теңге бөлінді. «Кең-дала-2» бағдарламасы бойынша кредит беру арналары кеңейтілді. 9 айдың қорытындысы бойынша «АНК» АҚ арқылы ӘКК қаржыландыру 82,3 млрд теңгені құрады. Ауыл шаруашылығы техникасын жаңарту мақсатында Үкімет «Жеңілдікті лизинг» бағдарламасын іске асыруға 120 млрд теңге бағыттады.
2024 жылдың тоғыз айында тек Аграрлық несие корпорациясы желісі бойынша ауыл шаруашылығы тұтыну кооперативтеріне 82,3 млрд теңге берілді. Ауыл шаруашылығы техникасын жаңарту мақсатында «ҚазАгроҚаржы» АҚ «Жеңілдікті лизинг» бағдарламасын іске асыруға 120 млрд теңге бағыттады. Сондай-ақ биыл фермерлерге кредит беру мөлшерлемелері отандық өндірістің ең қажетті техникасының кең тізбесін сатып алуға 20-22%-дан 5%-ға дейін төмендетілді.
Мемлекет басшысының ауыл шаруашылығы техникасын жыл сайын 8-10%-ға дейін жаңарту жөніндегі тапсырмасын орындау үшін ауыл шаруашылығы министрлігі ауыл шаруашылығы техникасының лизингіне кемінде 200 млрд теңге бөлу мәселесін пысықтап жатыр.
Субсидиялаудың ашықтығын қамтамасыз ету және сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайту мақсатында мемлекеттік қолдау тетіктеріне өзгерістер енгізілді. Негізгі бағыттардың бірі – су үнемдеу технологияларын пайдалану. Ол үшін субсидиялау нормативі 80%-ға дейін ұлғайтылды. Бұл су үнемдеу технологияларын пайдаланатын аумақты 455 мың гектарға дейін жеткізуге мүмкіндік берді.
Фермерлер еңбегінің, мемлекеттік қолдаудың қабылданған шараларының және қолайлы ауа-райының арқасында орташа өнімділігі 16 ц/га болатын 26,7 млн тонна астық жиналды, рекордтық 1,2 млн тонна қант қызылшасын жинау жоспарланған.
Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес ауыл шаруашылығын жеңілдетілген қаржыландыру көлемін бірнеше есе ұлғайту мақсатында жүйелі жұмыстар жүргізіліп жатыр. Мәселен, егіс және егін жинау жұмыстарын қаржыландыру көлемін 700 млрд теңгеге дейін жеткізу жоспарланған. Бұл фермерлерге ауылшаруашылық циклінің барлық кезеңдерінде, дайындықтан бастап егін жинауға дейін қолдау көрсетеді. Бөлінген көлемнің алғашқы 100 млрд теңгесі осы жылдың желтоқсан айында фермерлерге қолжетімді болады. Бұл көктемгі егіс жұмыстарына уақтылы дайындықты қамтамасыз етеді және жаңа маусымды кідіріссіз бастауға мүмкіндік береді.
Коммерциялық қаражатты тарту кезінде келесі жылдан бастап көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарына екінші деңгейлі банк кредиттерінің сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялаудан бас тарту жоспарланған. Әрі қарай жеңілдікті несиелеуге көшу арқылы инвестициялық мақсаттарға пайыздық мөлшерлемелерді субсидиялаудың қолданыстағы тетігінен кезең-кезеңімен бас тарту жоспарға енгізілген. Бұл жыл сайынғы субсидия тапшылығы мәселесін шешеді.
АШМ АӨК-тегі өңделген өнім үлесін 70%-ға дейін ұлғайту бойынша жұмыстарды жалғастырып жатыр. Ол үшін ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуді дамытудың 2028 жылға дейінгі кешенді жоспары қабылданды, оның шеңберінде салаға 372 млрд теңге бағытталады.
Шикізат мәселесін жүйелі шешу үшін әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар арқылы АӨК-те ірі өнеркәсіптік инвестициялық жобаларды іске асыру бойынша Солтүстік Қазақстан облысының тәжірибесін тираждау шаралары қабылданып жатыр.
100 млрд теңгеге 65 сүт-тауарлы фермасын құру жобасы қаржыландырылды, бұл жылына 372 мың тонна сүттің қосымша өндірісін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Биыл 79 жобаны іске асыруға 100 млрд теңге қарастырылған. 2024 жылдан бастап бағдарлама ауқымы кеңейеді. Демек, сүт-тауарлы фермалары, суару, көкөніс қоймаларын және құс фабрикаларын қаржыландырудан басқа қосылады. Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу жөніндегі жобаларды қоса алғанда, қосымша 9 бағыт қаржыландырылады.
Әрине, бұл жетістіктер ауыл шаруашылығын дамытуға және елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған мемлекет пен фермерлердің бірлескен жұмысының нәтижесі.
«Ауыл аманаты» бағдарламасын жүзеге асыру
2023 жылы Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес «Ауыл аманаты» ауыл тұрғындарының табысын арттыру бойынша ауқымды бағдарлама басталды. Оны іске асыруға 100 млрд теңге бөлінді. Беруге жоспарланған 17 мың микрокредиттің ішінде 15 мың микрокредит беріліп, 16,4 мың жұмыс орны құрылды. Оның ішінде 12,1 мың микрокредит мал шаруашылығын дамытуға, 549 - өсімдік шаруашылығын дамытуға, 415 - техника мен жабдықтар сатып алуға және қызметтің басқа салаларына 1,9 мың микрокредит бағытталған.
Бағдарлама шеңберінде ауыл тұрғындарының бизнесін дамытудың ажырамас бөлігі ресурстарды біріктіріп жатыр және ЖҚҚ өнімін неғұрлым тиімді шарттарда өткізуді қамтамасыз етуде шешуші рөл атқаратын, сол арқылы ауыл тұрғындарының табыстылығын арттыратын ауыл шаруашылығы кооперативтері болады. «Ауыл аманаты» бағдарламасын іске асыру кезінде өңірлерде 400-ден астам ауыл шаруашылығы кооперативі құрылды, оның 337-сі 7,1 млрд теңге сомасына қаржыландырылды.
Жалпы, 2023 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанда 3911 ауыл шаруашылығы кооперативі жұмыс істейді, оның ішінде өсімдік шаруашылығында – 361, мал шаруашылығында – 1510, басқа да қызмет түрлерімен 2040 айналысады. 2023 жылы олар 67,8 млрд.теңге сомасына шамамен 1,2 млн тонна ауыл шаруашылығы өнімін өндірді (өсімдік шаруашылығында – 22,3 млрд теңге сомасына 1053,6 мың тонна, мал шаруашылығында – 45,5 млрд. теңге сомасына 187,3 мың тонна, бұл 2022 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 30%-ға артық). Биыл бағдарламаны іске асыруға 100 млрд теңге көзделген, 18,2 мың жұмыс орнын құра отырып, 10,7 мың микрокредит беру жоспарланған.
Ауыл шаруашылығы министрлігі елді мекендерде және шағын қалаларда микрокредиттеу қағидаларына микрокредиттеудің ақпараттық жүйесінде өтінім беру, сондай-ақ ауыл шаруашылығы кооперативтері үшін ауыл шаруашылығы техникасын лизингке беру бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізді. Рәсімдердің ашықтығы үшін өтінімдерді электронды түрде беруге және қарауға мүмкіндік беретін микрокредиттеудің ақпараттық жүйесі әзірленді. Бүгінгі таңда ақпараттық жүйе еліміздің барлық өңірлерінде жұмыс істейді және үміткерлерден өтінімдер қабылдау жүзеге асырылып жатыр.
Пайдаланылмаған және заң талаптарын бұза отырып берілген жерді алып қою
Қазақстан Республикасы Премьер-министрінің 2022 жылғы 28 сәуірдегі № 90-р өкімімен Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес, ҚР заңнамасын бұза отырып берілген және пайдаланылмай жатқан жерлерді қайтарып алу жөніндегі жұмыс комиссиясы құрылды. Комиссияға Премьер-министрінің бірінші орынбасары төрағалық етеді, ал құрамына мемлекеттік және құқық қорғау органдарының өкілдері енгізілген.
Комиссия құрылған сәттен бастап өңірлерде барлық мүдделі құқық қорғау және мемлекеттік органдардың қызметкерлерін тарта отырып, ведомствоаралық топтар құрылды.
Биыл ауыл шаруашылығы мақсатындағы пайдаланылмай жатқан және заңсыз берілген 2 млн га жерге қатысты шаралар қабылдау жоспарланып отыр. Бұл жұмыстар жандандырылып, бекітілген жоспарға сәйкес жүргізіліп жатыр.
2024 жылдың басынан бастап Ауыл шаруашылығы министрлігіне қарасты Жер ресурстарын басқару комитетінің аумақтық бөлімшелері республика бойынша жалпы ауданы 2,7 млн га болатын жер пайдаланушыларға қатысты 1720 жоспардан тыс тексеру жүргізіп, нәтижесінде 2,2 млн га жерге қатысты жер заңнамасын бұзу фактілерін жою туралы 1312 ұйғарым берді.
Бұрын берілген ұйғарымдар бойынша биыл 309,9 мың га жерді игеру басталды, ал 196,3 мың га жерді мәжбүрлі түрде қайтару үшін сот талқылаулары жүргізіліп жатыр. Осылайша, қайтару жоспарланған 2 млн га ауыл шаруашылығы жерінің 1 млн 990 мың га жері қайтарылды.
Сондай-ақ қазіргі уақытта аталған Комиссия әділ жер үлестіруді бақылауға, қайтарылған жерлерді ауыл шаруашылығы айналымына енгізуге, топырақтың тозуымен күресуге, сондай-ақ ауылдық елді мекендердің айналасындағы жайылымдық жерлердің тапшылығын азайтуға бағытталып, қайта құрылымдалған.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету
2024 жылдың 9 айының қорытындысы бойынша елімізде азық-түлік өндірісі 0,8%-ға артып, 2,4 трлн теңгеге жетті. Азық-түлік өнімдерінің бірнеше санатында бірден айтарлықтай өсу байқалды. Қаңтар-қыркүйек айларында ірімшік пен сүзбе өндірушілер өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 9,9%-ға көп өнім шығарды. Өсімдік майы өндірісі 8%-ға артып, 531,3 мың тоннаны құрады. Ашытылған сүт өнімдерін өндіруде оң динамика байқалады, яғни 4,4%-ға, шұжық өнімдерінде – 3,2% - ға, сары май мен күріште-тиісінше 2,1 және 1,5% - ға.
Жыл басынан бері тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары өндірістік қуаттарды дамытуға қаржыландыруды 13,5%-ға ұлғайтты. Нәтижесінде негізгі капиталға салынған инвестициялар көлемі 115,1 млрд теңгені құрады.
Бүгінде Қазақстанның тауар өндірушілері халықты негізгі азық-түлік өнімдерімен толық қамтамасыз етілген. Бұл тізімге бидай ұны, тұз, нан, күріш, макарон, күнбағыс майы, картоп, қой еті, сиыр еті және сәбіз кіреді. Басқа 14 түрлі азық-түлік тауарлары, яғни жұмыртқа, жылқы еті, сүт, май, қарақұмық жармасы, пияз, алма бойынша 80%-дан асады.
Азық-түліктің кейбір санаттары бойынша импортқа тәуелділік сақталады. ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі елдің азық-түлік қауіпсіздігін нығайтуға бағытталған өндірісті ұлғайту және импортты төмендету бойынша кешенді жұмыс жүргізіп жатыр.
Азық-түлік өндірісі
2024 жылдың алғашқы тоғыз айында Қазақстанда 2,4 трлн теңгеге азық-түлік өндірілді. Бұл 2023 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда әр түрлі санаттардағы өсімді айқын көрсетеді.
Жарма өндірісі 84,7%-ға артып, 73,9 мың тоннаны құрады. Күріш өндірісі 1,5%-ға өсіп, 160,8 мың тоннаға жетті. Қайта өңделген жемістер 7,3%-ға артып, 8,8 мың тоннаға жетті. Өңделген сүт 0,2%-ға ұлғайып, 464,2 мың тоннаны құрады. Ашытылған сүт өнімдерінің өндірісі 4,4%-ға өсіп, 179,0 мың тоннаға жетті. Сары май өткен жылмен салыстырғанда 2,1%- ға артық өндіріліп, 24,0 мың тоннаны құрады. Ірімшік пен сүзбе өндірісі 9,9%-ға артып, 37,1 мың тоннаны құрады. Шұжық өнімдері 3,2%-ға көп өндіріліп, 52,0 мың тоннаға жетті.
Бұл нәтижелер Қазақстанның аграрлық секторы халықты сапалы азық-түлікпен қамтамасыз ете отырып, дамуын және нығаюын жалғастыратынын көрсетеді.
Агроөнеркәсіптік кешен өнімдерінің экспорты
Соңғы мәліметтерге сәйкес, агроөнеркәсіптік кешен өнімінің экспорты 2024 жылғы қаңтар-тамызда 3 027,3 млн АҚШ долларын құрады, бұл 2023 жылғы 1 490,1 млн АҚШ долларын құраған ұқсас кезеңмен салыстырғанда 13%-ға артық. Қайта өңделген өнім экспорты да айтарлықтай өсім көрсетіп,1 687,3 млн АҚШ долларын құрады.
Экспорттың жалпы көлеміндегі қайта өңделген өнімнің үлесі 40,8%-дан 55,7%-ға дейін ұлғайды, бұл халықаралық нарықтардағы отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігі мен қосылған құнының артқанын көрсетеді.
Жем-шөп экспорты 6,7 есеге артып, 675,1 мың тоннаны құрады. Күнбағыс майы: 313,8 мың тонна, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 32%-ға жоғары (237,3 мың тонна). Құс еті: 29,4 мың тонна, бұл 3,9%-ға артық. Жарма: 10,5 мың тонна, бұл 2023 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 2 есе көп (5,1 мың тонна). Балмұздақ: 8,3 мың тонна, бұл 2023 жылдың сәйкес кезеңінен 7,5%-ға артық (4,7 мың тонна). Рапс майы: 36,1 мың тонна, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңінен 1,7%-ға артық (30,7 мың тонна).
Сонымен қатар 2024 жылдың сегіз айында мал шаруашылығы өнімдерінің экспорты өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 19%-ға өсіп, 48,3 млн тоннадан 57,6 млн тоннаға дейін ұлғайды. Атап айтқанда, сиыр етінің экспорты 11,6 мың тоннаны құрады, бұл 2023 жылдың сәйкес кезеңінен 0,8%-ға артық (10,6 мың тонна). Қой етінің экспорты 8,5 мың тоннаға дейін өсті, бұл 2023 жылдың сәйкес кезеңімен (5,2 мың тонна) салыстырғанда 6,2%-ға артық. Бал экспорты да 226,2 тоннаны құрайтын әсерлі өсімді көрсетті, бұл 2023 жылдың сәйкес кезеңінен 8 есе көп (28,1 тонна).
Агроөнеркәсіп кешеніне салынған инвестициялар
2024 жылдың 9 айында ауыл шаруашылығының негізгі капиталына салынған инвестициялар көлемі 766,4 млрд теңгені құрады.
Қазіргі таңда Агроөнеркәсіптік кешеннің инвестициялық жобаларын жүзеге асыру Жол картасы жүзеге асып жатыр. Осының нәтижесінде, биылға 415,6 млрд теңгеге 311 жобаны қаржыландыру жоспарланған. Бүгінде 130,4 млрд теңге сомасына 174 жоба пайдалануға берілді.
ҚР инвестициялық саясатының 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасына сәйкес, АШМ алдында АӨК саласындағы капиталдың инвестициялық көлеміне қол жеткізу міндеті тұр.
Іске асырылып жатқан жобалардың қатарында:
Алматы облысында «Шин-Лайн» ЖШС балмұздақ өндіретін фабрика салу бар; түркиялық Tiryaki Agro компаниясы катарлық Нassad food компаниясымен бірлесіп астықты терең өңдеу жобасын іске асыруға кірісті; Қостанай облысында «Qostanai Grain Industry» ЖШС құны 50 млрд теңге болатын астықты терең өңдеу жобасын бастады. Өнімдер крахмал, глютен, лизин, биоэтанол түрінде экспортталады; Түркістан облысында «Қазкрахмал» ЖШС компаниясы инвестиция көлемі 35 млрд теңге болатын крахмал өнімдерін өндіру үшін жүгеріні қайта өңдеу жобасын жүзеге асырып жатыр; «Alarko Holding» ірі түрік компаниясы қуаттылығы жылына 51 мың тонна қызанақ өсіретін жылыжай кешенін салуды бастайды.Министрлік «KAZAKHINVEST ҰК» АҚ-мен бірлесіп АӨК саласына шетелдік инвесторларды тарту бойынша тұрақты негізде жұмыс жүргізіп жатыр. Бүгінде шетелдік инвесторлардың қатысуымен әлеуетті жобалар пулы қалыптасты, оның шеңберінде өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы және ветеринария саласында 5,2 млрд АҚШ доллары сомасына 100 жобаны іске асыру көзделген. Бұл шаралар Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенін дамытуға, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған.