Осы кезге дейін республикадағы ауыл әкімдіктерінің қаржысыз және бюджетсіз жұмыс істеп келгені жөнінде аз айтылған жоқ. Әрине, мәселенің бұлайша көтерілуі өте орынды да. Өйткені, қазіргі кезде қалада болсын, ауылда болсын, үлкенді-кішілі кез келген мәселенің түйіні ең алдымен қаражатқа келіп тіреледі. Бұл дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат. Сонда қалай, ауыл әкімдіктері алдағы кезде де құр алақан жүре беруі керек пе?!
Жоқ, мүлдем олай бола беруге тиісті емес екені әмбеге аян. Ең алдымен айтайын дегеніміз, бүгінгі күнге дейін бұл мәселенің құқықтық негіздері мен тетіктері жасалғаны. Мемлекет басшысының Жарлығымен бекітілген еліміздегі өзін-өзі басқару тұжырымдамасы бұл бағыттағы қаржыландыру көздерін орнықтырудың басты кілті деуге болады. Қазіргі күні осы тұжырымдаманың екінші кезеңі жүзеге асырылуда. Бұл мерзім 2015-2020 жылдар аралығын қамтиды. Осы қабырғалы құжатқа сәйкес биылғы жылдан бастап салықтың төрт түрін жергілікті өзін-өзі басқару органдарына беру қарастырылған. Әсіресе, мұның ішінде жеке тұлғалардың мүлкі мен көлік құралдарына салынатын салықтың орны ерекше, әрі көздеген мақсат үшін ыңғайлы да тиімді екені байқалады.
Дұрыс, өте орынды делік. Сонда оның іске асырылуы мен қаржыландыру тетігі қандай болмақ? Өңірдегі қаржы жүйесі мамандардың мәлімдеуінше, аталған салық түрлері ең алдымен аудандық және қалалық бюджеттерге түседі екен. Содан соң бұл сомалар трансферт түрінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарына аударылатын көрінеді. Сайып келгенде, мұның өзі ауыл әкімдіктерінің бақылау шоттарына түсетін миллиондаған теңге ақша деген сөз. Сөзіміз құрғақ болмауы үшін енді осыған Батыс Қазақстан облысы мысалында бірнеше деректі алға тартқанды оң санаймыз.
Атап айтқанда, биылғы жылдың 1 желтоқсанына дейін өңірдегі 151 ауылдық және кенттік округтердің бақылау шоттарына табаны күректей 87 миллион 200 мың теңге түсіпті. Іс енді ғана орнынан қозғала бастаған кезде мұны қанағат тұтуға тұратындай сома деуге болады. Осының басым бөлігін, яғни 53,5 миллион теңгесін трансферттік түсімдер түзейді. Аударылған қаражаттың дені Ақсай қаласы әкімдігінің еншісіне тисе, Зеленов ауданы ауылдық округтері әкімдіктерінің үлесіне он миллион теңгеге жуық қаражат түскен. Осы бақылау шоттарынан жергілікті шараларды қаржыландыруға және ауылдарды абаттандыруға қажетті қаражат жұмсалған.
Осы арада бұл мәселеге ойлы көзбен қарай білетін оқырман осы бір тізімге облыстың шалғайдағы оңтүстік аудандарына қарасты ауылдық округтердің енбегенін байқар еді. Неге? Мұның басты себебін жоғарыда аталған салық түрлері түсімінің жеткіліксіздігінен және бұған дейінгі салықтық әлеуеттің төмендігінен іздегеніміз орынды. Дегенмен, көш жүре түзеледі дегендей, бұл істе алдағы кезде тиісті нәтиже мен ілгерілеушілік көріністері пайда болатынына сенгіміз келеді. Оның үстіне кеншілер қаласы Ақсай мен облыс орталығының іргесіндегі Зеленов ауданында жеке тұлғалардың мүлкі мен көлік құралдары да шалғай аудандармен салыстыра қарағанда анағұрлым мол тіркелгенін де есепке алған жөн.
Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі мен ауыл әкімдіктері қызметін құқықтық тұрғыдан байытудың тағы бір байыпты қадамы күні кеше, яғни биылғы жылдың 2 қарашасы күні жасалғанын екінің бірі біле бермеуі де мүмкін. Өйткені, дәл осы күні Мемлекет басшысы «ҚР-ның кейбір заңнамалық актілеріне жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңға қол қойған екен. Оның ерекшелігі мен басымдығы және артықшылығы неде? Біз бұл сауалды Батыс Қазақстан облысы қаржы басқармасы басшысының орынбасары Ербол Шүкірғалиевке қойған едік. Оның қайтарған жауабының түп-төркіні төмендегідей.
– Мұнда негізінен Ұлт Жоспарында көрсетілген 97-ші және 98-ші қадамдарға байланысты ұсыныстар көрініс тапқан. Өз ретімен айтсақ, мұндағы алғашқы қадамға сәйкес ауыл әкімін немесе жергілікті өзін-өзі басқару құрылымы жетекшісін тағайындау кезінде оның кандидатурасы көпшілікпен келісіледі. Оны орнынан босату мәселесі де осы тәртіпке сәйкес атқарылады. Мұның сыртында жергілікті маңызы жоғары ұшан-теңіз, өз шешімін күтіп тұрған мәселелер де бар емес пе?! Мұның бәрі бір күннің шаруасы емес. Бұл проблемалар кезең-кезеңмен іске аса беруге тиісті. Оны өзін-өзі басқару жүйесінің өкілдері дербес қарамай, тек жергілікті қоғамдық қауымдастық жиналысының құзыретімен реттей алады.
Ал 98-ші қадам шеңберінде жергілікті өзін-өзі басқарудың дербес бюджетін енгізу жүзеге асырылмақ. Мұны жоғарыда айтылған бақылау шоттарымен шатыстырмаған жөн. Екеуінің мағынасы жер мен көктей. Мұнда бірінші кезең алдымыздағы 2016-2017 жылдардың еншісіне енеді. Бұл кезде заңды тұлғалардың көлік құралдары мен жер салығына аударатын төлемдерінің көлемі көтерілмек. Осы арқылы жергілікті өзін-өзі басқарудың салықтық әлеуеті барынша ұлғайтылмақ.
«Ал бұдан кейінгі 2018 жылда не болмақ?» Қаржы саласы жетекшісінің біріне келесі бір сұрағымызды осылай қойдық.
– Бұл сауалға өткен қараша айының басында өз күшіне енген заңмен жан-жақты танысқан, соның негізінде «100 нақты қадамдағы» 98-ші қадамға тереңірек көз тоқтатқан кез келген адам толық жауап таба алады. Нақты айтқанда, дәл осы 2018 жылдан бастап екі мыңнан астам халқы бар әкімшілік-аумақтық бөліністерде жергілікті өзін-өзі басқарудың дербес бюджеті енгізілмек. Сонымен бірге, бұл кезеңде азаматтар жергілікті бюджеттің жобаларын талқылауға мол мүмкіндіктер алмақ. Әрі олар ауыл, кент әкімдерінің тұрғындармен бірлесіп жүргізген қызметі мен іс-әрекетіне баға беру тетігіне тартылмақ. Бұл мәселе өз кезегінде қоғамдық құрылымдарға қатысу арқылы орнығатын болады.
Түптеп келгенде, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамыту – ел экономикасын алға бастырудың басты бір жолы. Әрі жергілікті тұрғындардың тұрмыс деңгейі мен әл-ауқатын көтерудің таптырмас нұсқасы. Сондай-ақ, мұның өзі әр адамның мемлекеттік қызметті жүзеге асыруға қатысуын қамтамасыз ете алатын әлемдік норма. Бұл қағида елдер мен мемлекеттердің даму тәжірибесінде толығымен дәлелденген. Бұлай болатын себебі мемлекеттік басқарудың толғақты әрі түйінді мәселелері көп жағдайларда жоғары жақта шешіле бермейді. Керісінше, оның шешімі көбіне төменнен бастау алып жатады.
Сірә, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен ел азаматтарының және мемлекеттік биліктің дәл осындай өзара тиімді түрде іс-әрекет етуінің өзге баламасы табыла коюы екіталай болса керек. Ең бастысы, мұндай жағдайда еліміздің әр елді мекені мен ауылдарындағы ағайындарымыздың өмір сүру деңгейі көтеріле түсетіні анық. Ашығын айтқанда, аймақтағы және тұтастай мемлекеттегі тұрақтылықты баянды етудің бастау көзі де осы болмақ. Елбасының Үкіметке және жергілікті атқару органдары басшыларына берген тапсырмасының басты мәні де осы арнадан тамыр тартатыны көтеріліп отырған мәселенің дұрыстығын одан әрі дәлелдей түседі.
Ұзын сөздің қысқасы, Тәуелсіздікке қол жеткізген жылдардан бергі кезеңдердегі басты түйткілдердің бірі – ауыл әкімдіктерінің дербес бюджеті мен қаражаты болмай келгендігі белгілі. Әрине, әр нәрсенің жүзеге асуының тиісті уақыты болады. Міне, біз бүгін соңғы кезде республикада қабылданған заңды құжаттарға сүйене отырып, бұл мәселенің де шешімі табылғаны жөніндегі кеңейтілген ақпаратты оқырмандар назарына бергенді жөн көрдік.
Темір ҚҰСАЙЫН,
«Егемен Қазақстан».
Батыс Қазақстан облысы.