Астана Саммиті – аласармайтын биік

Тау алыстаған сайын биіктейді. Тәуелсіз Қазақ елінде болған кешегі ұлы дүбір – әлем құлақ түрген оқиға, Еуропадағы қауіп­сіз­дік және ынтымақтастық ұйымы саммитінің барша әлем, соның ішінде Қазақстан үшін маңызы уақыт өткен сайын арта берері, даңқы биіктей берері сөзсіз. Қай кезде де осынау еуро­палық ұйым туралы әңгіме қозғала қалса, оның саммиттері ту­ралы да сөз болады. Сонда «Астана Саммиті» деген сөздер көз­ге оттай басылып, дүниенің барлық түпкірінде алдан шыға келеді. Қазіргі әлемдік өркениеттің орталығы – Еуропа мемлекет­терінің қауіпсіздікті сақтап, өзара ынтымақтастықты дамы­ту­ды мақсат еткен ұйымы құ­рылғаннан бергі 40 жылға таяу уақытта (1975 жылы құрылған) оның ең үлкен форумы – Мемлекет басшыларының саммиті алты-ақ рет өткен екен. Ал жетіншісін, соңғысының өткеніне 11 жыл болғанда Қазақстан өзіне бұрып әкеліп, Азияның кіндігінде ұйымдастыра алды. Өзінің маңызды мәселесін шешу үшін Еуропа Азияға келіп, атбасын тіреді. Әрине, ақыл таппай келген жоқ, алымды ұсыныс, орынды уәж айтылған соң мой­ын­дап,    аттан түсті. Еліміз үшін, тіпті адамзат үшін Саммиттің қандай маңызы болғаны жөнінде «Егеменнің» бетінде қазақ ой-өрісінің алдыңғы қатарында жүрген  ағаларымыз бен апаларымыз, сонымен бірге, халықаралық дәрежедегі қазақ­стан­дық және шетелдік саясаткерлер  жеріне жеткізіп жазды. Ал біз саммиттің бел ортасында жүрген журналист ретінде тек өзіміз көрген жайлар мен түйген ойларды жазуды мақсат тұттық. Қазақ даласында халық ба­рын­ша көп жиналатын ежелгі уа­қыттағы ұлы дүбір – ас беру болатын.  Олар ту­ра­лы деректер ауыздан ауыз­ға тарап, осы күнге дейін ұмытылмай жеткен. Бұлар барынша ықпалды болған ірі тұлғаларға немесе олардың соншалықты дәрежеге көтерілген ұрпағы­ның аты мен атағын одан әрі көтеру үшін  қайтыс болған әкелері мен аталарына арнап берген ас болатын. Мұхтар Әуе­зов «Абай жолында» Бө­жей асының даңқын бы­лай деп қорытын­ды­лай­ды: «Бұл күндерде бар жай­лау­ларды кер­неген жалғыз әңгіме – Бөжей асы туралы. Ас берген ел, асқа барған ел және үйде қалса да, барғандардан көп әңгі­меге қанған ел, – тұта­сы­мен бір жайды аңыз етеді. Сол лақап бір Тобықтының іші емес, алыс-жақындағы, ой мен қырдағы қалың рулардың баршасына да тарап, селдей жайылып кетіп жатыр. ...Тобықты ортасы бұдан бы­лай осы жылдарда туған ба­ла­сының жасын Бөжейдің асы­мен санайтын болады. Ас жылы ту­ған бала ғана емес, астан бірер жыл бұрын туған, бірнеше жыл кейін туғанды да сол астың «ар жақ-бер жағы» деп, асқар белден бастағандай межелейтін болады. Бө­жей асының атағы сондай. Енді осы жыл түскен келін, осы жыл өлген жас-кәрі, осы жыл­да бол­ған құдалық, бала сүндеттеу, күйеу келу де – баршасы да астың жы­лы­мен саналады. Тек адам жайы емес, кейде кейіндеп барып атақ алатын бәйгелер болса, солар да Бөжейге ас берген жылы тай еді, құнан еді, немесе, іштегі құлын еді деп сөй­ленетін болады. Ұлы дүбір, үлкен астың осын­дай боп, уақыт өлшеуіне айналып кететіні анық. Бірер буынға шейін ұмытылмастай есте қалатыны бар». («Абай жолы», Алматы, 1989 жыл, 206-207-бб). Астана Саммиті де сондай болып, халық ар­­а­сын­да ба­рынша кең тарап, селдей жайыл­ды. Саясаттан алыстау адамдардың өзі: «Апыр-ау, 55 елдің басшысы ке­леді екен, жақсылап қарсы алып, абыроймен өткізе алсақ жарар еді», деп баласы атқа шапқанда үйде отырып тақымын қысатын әке-ше­шедей өз отбасыларында қобал­жып отырғанын талай жерде көрдік. Ал саммит кезінде туған кейбір бүлдіршіндерге «Саммитхан», «Сам­­митгүл» деген секілді есім­дер­дің берілгені де сол ұлы жиын­ға деген көңілдің алабөтен­ді­гінен болса керек. Сонымен бірге, асыға тосып жүрген шарана­сы­ның өмір жолы ұлы дүбірге сәйкес келгеніне білдірілген қо­сым­ша қуаныш екені тағы анық. Қазақтың ежелгі салтымен ұлы дү­бір, жақсы іс перзентіме жұ­ғыс­­­ты болсын, деп халықтың ор­тақ қуанышына үн қосып туған бала­сына деген көңіл-күй шатты­ғын жақсы ырыммен осылай жал­ғас­ты­рып жатты халық. Бола­шақ­та: «Бұл бала Астанада Саммит болып жат­қанда туған», деген сөз де бір жағы қуаныш, бір жағы елі үшін мақ­таныш сезімінің кө­терің­кі лебімен айтылатын сөздер болмақ. Сөйтіп, қазақтың және барлық түзу ниетті қазақстандықтардың игі тілегімен Қазақстан өзінде бұрын-соңды болып көрмеген бү­кіл­әлем­дік, алып, саяси шараны абыроймен өткізе алды. Еліміз бір мезгілде 38 елдің мемлекет пен үкімет бас­шы­ла­рын, бір елдің вице-президентін, жеті елдің үкі­мет басшыларының орын­басарын және 14 елдің делегация бас­шы­лары болып келген министр­лері мен басқа да жоғары лауа­зымды адамдарын қарсы алып, жұмыс істеулеріне жақсы жағдай туғыза алды және оларды аман-есен шы­ғарып салды. Делегациялардың ЕҚЫҰ мү­ше­лерінің санынан асып кеткен себебі, олардың қатарында Ұйымға ын­ты­мақтастық жөніндегі әріптес ел­дердің өкілдері мен ха­лық­аралық ұйымдардың басшы­лары болды. Саммит басталар күн­нің қарсаңында Астана әуе­жайы жал­пы саны жетпістен ар­тық ұшақ­ты қарсы алды. Кеңес Одағы жылдарында да қа­зақ жерінде екі үлкен әлемдік жиын өткен. Соның бірі Ден­сау­лық сақтау министрі болған Тө­ре­гелді Шарманов ағамыздың үл­кен еңбегінің ар­қа­сында Дүние­жү­зі­лік денсаулық сақ­тау ұйы­мы­ның (ДСҰ) 1978 жыл­ғы Ал­маты­да өткізілген кон­фе­рен­циясы еді. Қазір ДСҰ туралы бар­лық әде­бие­ттерде «Адамға көр­се­ті­летін ал­ғашқы медициналық-са­ни­тар­лық кө­мек туралы Алматы дек­ларациясы» алдыңнан жарқ етіп шы­ға келеді. Оның маңызын да көп­теген елдердің білікті маман­дары бү­гінге дейін жо­ғары баға­лап, «Ден­саулық сақтаудың ұлы ха­р­тиясы» деп атайды. Осы конференцияға 146 елден ресми өкілдер келген. Бірақ олар арнаулы ұшақтармен емес, жо­лау­шылар тасымалдау рейстерімен алдымен Мәскеу мен Ташкент­ке, одан әрі Алматыға жеткен. Ал Қазақстанда болған ең ал­ғашқы әлемдік шара – 1973 жы­лы Алматыда өткен Азия-Африка елдері жазушыларының 5-ші конферен­ция­сы. Аталған құр­лық­тардың 60-тан ас­там елінен келген өкілдер шараны негізгі ұйым­дас­тырушы, Қазақ­стан Жазу­шы­лар ода­ғының сол кездегі 1-ші хат­шысы Әнуар Әлімжанов бас­та­ған қазақ­стан­­­­дықтарға риза көңіл­мен аттанған. Бұл шаралар да өз заманы үшін Қазақстанды әлемге таны­ту­да өзін­дік үлестерін қосты. Сон­дық­тан олардың да маңызын күні бүгінге дейін жоғары бағалаймыз. Ал Астана Саммиті ТМД мен ай­мақтық ұйымдар басшыларының саммитін есептемегенде, мемлекет басшы­лары деңгейінде біздің елімізде өт­кен алғашқы әлемдік жиын болды. Саммит өтетіні туралы шешім шық­қанда қобалжыңқырап та қал­дық. Өйткені, сонша мем­ле­кет­тің бас­шыларын бір мезгілде кү­тіп алып, жоғары деңгейде ор­на­лас­ты­рып, қызмет көрсете ала­мыз ба? Қауіпсіздік мәселесі қа­лай шешілмек деген тұрғыдағы сауалдар жү­регі Отаным деп со­ғатын әр қазақ­стандықты толған­дырғаны күмән­сіз. Иншалла, еліміз бәрін де өз дең­гейінде атқа­рып шықты. Қаладағы 150 қонақ үйдің 68-і саммит қонақ­тарына таңдап алынған еді. Соларда бо­лған меймандардың бірде-бірі қо­нақ­үй қызметіне байланысты өк­пе айтқан жоқ. Қаладағы қоғам­дық, қыз­меттік және жекеменшік көлік­тер­дің де жүрісі саммит қо­нақ­тары жүретін бағыттың ың­ғайы­на қарай өзгертіліп, олар­ға әркез «көк жа­рық» жанып тұр­ды. Ол ол ма, қала әкімі Иман­ғали Тасмағамбетовтің айтуына қа­ра­ғанда, саммитке да­йын­дық ба­ры­сында қаладағы бар­лық ком­му­нал­дық активтің жағ­дайы­на толы­ғымен тексеріс жүргі­зі­ліпті. Мұ­ның өзі қала билігіне ша­һар­дың коммуналдық шаруашы­лы­ғы жө­ні­нде толық ақпарат алуына мүм­кіндік берген. Нақты айтар бол­сақ, сол уақыттарда қаланың 9379 жертөлесіне, 9894 шатырына жә­не 12958 кәріз құдықтарына ревизия жасалып, олардың жағдай­лары то­лық анықталып, есепке алынған. Әрине, бұлар саммиттегі қауіпсіз­дік­ті қамтамасыз ету үшін де жа­сал­ды, сонымен бірге, олардың мүм­кін­ші­ліктері көрініп, проблемалары анықталды. Енді қала басшылығы коммуналдық активтерді жетілдіру барысында осынау деректерді бас­шылыққа алары сөзсіз. Саммит өзге маңыз­ды жақтарын айтпағанның өзінде, қала тұрғындарына осындай игі істерін қалдырып кетті. Еліміздің сыртқы саясатының басты мақсаты барлық уақыт­тар­да Қазақстан тәуелсіздігінің сақ­та­луы­­на халықаралық кепіл­діктің берілуіне қол жеткізуге бағыт­тал­ғаны белгілі. Қазір Қазақстан дү­ние жүзінің 120 елімен дипло­ма­тиялық қарым-қатынас орнатты. Олар­мен ынты­мақ­тастық пен әріп­­тестік ту­ралы 40 көпжақты және 700-ден ар­тық екі­жақ­ты келісімдерге қол қой­ды. БҰҰ-дан бастап әлемдік ИКҰ, Еуро­одақ, ХВҚ, МАГАТЭ, ЮНИСЕФ, ЮНЕСКО сияқты беделді ұйым­дардың бәрі­мен жақсы қарым-қатынаста, сон­дай-ақ ТМД, ШЫҰ, ҰҚШҰ, АӨСШК сияқты аймақтық ұйымдардың ең белсенді мүшелері­нің бірі. Әлемдегі беделді ұйымның бірі – ЕҚЫҰ-ға төраға­лы­ғымызды табысты өткізіп қана қоймай, 11 жылғы үзілістен кейін оның саммитін тамаша ұйымдас­тырумен қатар, декларациясын да қабылдата алдық. Бұл еліміз үшін ұлы жеңіс болды. Астана Саммитінің қорытын­ды­сын талқылаған аймақтық жә­не ха­лықаралық деңгейдегі бірнеше кон­ференциялар өтті және әлі де өтіп жа­­тыр. Соның бірі жуыр­да Германияда өтіп, оған қа­тыс­қандар сам­мит­тің тарихи маңызы туралы әңгі­ме­лер қозғады. Неміс мемле­кетінің айтулы саясаткер­лері­нің бірі, бұ­рын­ғы елші Арне-Клеменс Зай­ферт­тің айтуына қа­ра­ғанда, Астана Саммитіндегі бас­­­ты жетістік­тің бірі – «Қауіп­сіз­діктің Еуроат­лан­тикалық және Еуразиялық қауым­дастығы» атты терминнің бекітілгені. Бұл – ен­дігі жерде Еуропа өздеріндегі қауіпсіз­дікке ғана емес, сонымен бірге, жалпы Еуразия кеңіс­тігіндегі ты­ныш­тыққа да алаң­дай­тын бола­ды деген сөз. Міне, сондықтан да Астана Саммиті­нің маңызы еш­қашан аласармақ емес. Жақсыбай САМРАТ.