Үйлі болу күйлі болуды білдіре ме?

Теңге бағамына түзету енгізіліп, АҚШ ақшасының ақысы артқаннан бері елдегі сауда жайы «сылтып басып», айналымының «ақсағаны» рас. Доллар бағасы көтерілгенде көпшілік енді жылжымайтын мүлік арзандайды деп болжаған. Әрине, салыстырмалы түрде солай болды да. Бірақ одан тұрғын үйдің өтімділігі артып кеткен жоқ. Сатушы тілімен айтсақ, «сауда жоқ». Тұтынушыда ақша аз. Оның үстіне, әлемдік экономиканың құбылмалы шағында нарықта нақты бір бағаның тұрақтануы да екіталай. Айтпағымыз, бұл айда қымбаттаған мүлік келесі айда арзандап кетуі де әбден мүмкін. Еліміз долларсыздануға қарай қадам жасағанымен, ірі көлемдегі есеп-қисап ел арасында әлі де болса сол бір «көк қағаздың» құнымен өлшенетіні жасырын емес. Мұндай құбылмалы шақта халық үй сат­ып алуға да, сатуға да үйір болма­сы анық. Әлбетте, сұраныс болмаған соң ұсыныс бағамы түсе бас­тайды. Сондықтан, тұрғын үй бағасының аз да болса арзан­дауы уақытша құбылыс болуы да ықтимал, яғни кенеттен сұраныс артса, қайта көтерілуі оңай. Бірақ қазір пәтер құны арзандағанымен, есесіне ірі қалалардағы жалдамалы пәтерлерге сұраныс артып, олардың құны 10 пайызға дейін қымбаттаған. Қазір тұрғын үй бағасы арзандады десек те, қарапайым халықтың қалтасы көтеретіндей емес. Сонымен қатар, баға әлі дағдарысқа дейінгі деңгейге бара қоймаған. Жалпы, 2004 жылдан бері тұрғын үйдің бағасы өсумен келеді. Әрине, бұған әлемдік дағдарыстармен қатар, елдегі халық санының өсуі, көші-қон сияқты факторлар да әсер етуде. Айталық, 2004-2005 жылдары жылжымайтын мүлік бағасы орта есеппен шаршы метріне 107-110 мың теңге болса, 2015 жылы бұл көрсеткіш 280  мың теңгеден асып түскен, ал осы жылдың басында бұл баға 400 мың теңгеге дейін барған. Мәселен, елдің басты қаласы  елордада 2015 жылдың маусымы мен 2016 жылдың маусымы аралығында  үйдің шаршы метрі 288 мың теңгеден 344 мың теңгеге дейін көтерілген. Ал қазан айында бір шаршы метрдің  орташа бағасы 338 800 теңгені құраған. Нақтылап айтсақ, қазір Астанада  34-35 шаршы метрді құрайтын бір бөлмелі пәтердің құны оң жағалауда 12-14 млн теңге болса, сол жағалауда 15 миллионнан жоғары. Халық үйді банктерден қорықпастан ұзақ жылға ипотекамен алып, оны аз уақыттың ішінде қымбат бағамен қайта сатты. Сөйтіп, одан түскен ақшадан банктегі қарыздарын жау­ып тастап, басқасын алып жат­ты. Тұрғын үй нарығындағы тәу­екелге толы шым-шы­ты­рық сауда осы кездері қызып тұрды. Бұл Астанадағы құ­ры­лыстың қарыштаған кезі. Ал Алматыдағылардың көбі Астанаға қарай қоныс ауыс­тырып жатқан.  Шыны керек, сол кез құрылыс саласы үлескерлердің үлесінен бір­шама дамыды. Бірақ 2007-2008  жылдардағы дағдарыс мұндай алыпсатарлықтың астаң-кестеңін шығарды. Иә, екінші деңгейлі банктердің, сондай-ақ, үлескерлердің мәселесі осы кездері басталған еді. Тұрғын үй нарығында бүгінде сауданың азаюына тағы бір себеп – банктердің ипотекалық несие берудегі өзгерісінде болып отыр. 2016 жылдың 1 қаңтарынан бастап қарыз алушылардың құқығын қорғайтын заңға түзетулер енгізілді. Соған байланысты қаржы институттары несие келісімшарттарында қа­рыз­ды өтеудің жаңа шарттарын жасаған. Міне, осыған байланысты кейбір банктер қарыз алушының талаптарына сай пайыздық мөлшерлемені ұлғайтып, кейбіреулер тіпті ипотека беруден бас тартқан. Ондай банктер экономикалық жағдай тұрақталған соң ғана несие беретіндіктерін айтыпты. Ал ипотекалық несие ресімдеп жатқандары қарыз беру шарттарын өзгерткен. Банктердің көбі өз клиенттеріне ғана беруді шартқа енгізген. Яғни, сол қаржы институтында жеке есеп-шоты, депозиті немесе жалақы карточкасы болғанда ғана мүмкіндігі бар. Мәселен, кейбір банктен мұндай мүмкіндікке ие болу үшін кемінде жарты жыл бұрын депозит ашу қажет екен. Сондай-ақ, кейбір банктер несие төлеу уақытын қысқартып, бастапқы жарна мөлшерін көтерген. Сонымен қатар, қарыз алушылардың кіріс мөлшеріне қатысты талаптар да өзгерген, тіпті кейбір банк­тер несие беруде пайыздық мөлшерлемені өсіріп жіберген. Сондай-ақ, банктердің көп­шіл­ігі бұрын қолданыста бол­ған баспаналарды ғана не­сие­лендіреді, яғни құрылысы жү­ріп жатқан пәтерлердің құжатын несиеге ресімдемейді екен. Ал жаңа үй тұрғызып жат­қан компания банкпен серік­тес болған жағдайда ға­на арнайы бағдарлама іске ас­пақ. Қаржыгерлердің есеп­теуінше, Астанадан немесе Ал­матыдан бір бөлмелі пәтерді ипо­текалық несиеге алғысы кел­ген отбасының айлық табысы шамамен 250 мың теңгеден кем болмауы керек. Ал ай сайынғы төлемі  жылжымайтын мүліктің құны, алғашқы жарнаның көлемі және несиелендіру мерзімі сияқты бірнеше факторға байланыс­ты. Әрине, ипотека бермегеннен үй арзандап кетпесі анық. Одан халықтың қолжетімділігі төмендейді. Өйткені, бұл тиімді нұсқа болмаса да халықтың үйлі болуының негізгі көзі болғанын жоққа шығара алмаймыз. Алайда, экономикалық жағдайды есепке ала отырып, қазіргі күні халыққа бей-берекет қарыз берудің орынсыз екенін ұғынса керек. Осы ретте, халықты тұрғын үймен қамтудың тетігі мемлекеттік бағдарламалар негізінде қалыптаса бастады.  Оның бір мысалы, қазір Тұрғын үй құрылыс жинақ банкіне ақша жинап жатқандар аз емес. Ал қолыңда бастапқы жарнаның 20-30 пайызы болса, тіпті  нарықтық бағадан сәл төмен пайыздық мөлшерлемемен жылжымайтын мүлік иелену мүмкіндігі бар. Қазіргі күні халыққа ақша жинауды үйретудің сатысынан өтіп, оларға арзан үй ұсынудың жолдарын іздеу қажет-ақ шы­ғар. Әрине, мемлекеттік қол­даумен салынып жатқан тұр­ғын үйлер аз емес. Мәселен, Үкімет отырысында айтылған мәліметтерге сүйенсек, 25 жыл­ға жуық мерзімнің ішінде 113,2 млн шаршы метр тұрғын үй салынып,  бұл 1 миллионнан ас­там отбасын тұрғын үймен қам­тамасыз етуге мүмкіндік бер­ген. 2016 жылғы қаңтар-та­мыз­да барлық қаржыландыру көз­­дері есебінен тұрғын үйді іс­ке қосу өткен жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда 14 пайызға өскен. Ағымдағы жылы қаржыландырудың барлық көздері есебінен 830 млрд теңге сомасына шамамен 9 млн шаршы метр тұр­ғын үйді іске қосу жос­пар­ланып отыр. «Нұрлы жол» мемлекеттік бағдарламасында 2020 жылға қарай 4,5 млн шаршы метр тұрғын үйді іске қосу көзделген. Әрине, үйдің бағасы қарапайым халықтың қалтасы көтере бермейтіндей күйде болғандықтан да, бұл мәселеде мемлекет көмегіне зәрулік басым. Ал халықты жаппай мемлекеттің есебінен баспанамен қамту ешқашан мүмкін емес. Сондықтан, бұл жерде елдегі құрылыс саласына айрықша мән беріп, жекеменшік сектордың үлесін көбейтуге күш салу керек сияқты. Өйткені, мемлекеттік бағдарламалармен ғана мәселе шешілмейді. Осы ретте, жақында қабылданған үлескерлер құқын қорғайтын заңның да бұл салаға сенімді күшейтіп, қайта жандандыруға үлес қосарына үміт бар. Себебі, тұрғын үй нарығын қыздыруға үлескерлердің жарнасын жұмылдыруға болар еді. Шыны керек, енді арзан үй болмаса да, арзан ипотека, арзан аренда, түрлі жеңілдіктер деген тетіктерді аңдимыз. Өйткені, қазіргі күні сарапшылар үй бағасы әзірге қымбаттамайды деп көңіл жұбатқандай  болады. Бірақ ол  арзандайды деген сөз емес. Елімізде үйдің бағасын ар­­зан­­­да­ту­ға құ­ры­лыс ма­те­­р­и­ал­дарының өндірі­сі де еш ық­па­лы­н тигізбей отыр­ға­ны ой­­­­лан­­та­ды. Се­бебі, қазір­гі кү­ні құ­ры­лыс материалдарының 80 пайызға жуығы өз елімізде өн­­­ді­­ріледі екен. Яғ­ни, бұл са­ла­­­да отандық тауар баршы­лық. Ал құ­рылысқа кететін шы­­ғын­­­ның 50 пайыздан астамы ма­териалға жұм­са­латынын ес­кер­сек, құрылыс ма­те­риал­да­рының отандық өндірісі арзан үй салуға ықпал етуі керек. Ал қала маңынан үй салып жат­қандардың әңгімесіне сүй­ен­сек, шынымен сатып алған мен салып алғанның арасында ба­ға айырмашылығы тым үлкен. Сон­ы біліп алғандар ен­дігі жер­дің де бағасын ұшын­дырып жі­б­ерген. Қа­зір­­гі күні өзіндік құ­нынан әл­де­қайда қымбат үйлердің қы­зы­ғын риэлтор, жылжымайтын мүлік сату агенттіктері көріп отырғаны жасырын емес. Жалға берілетін пәтерлердің де өзіндік құнын есептеп жатқан ешкім жоқ. Бұл ретте қожайын қойған баға жүріп тұр. Ал қазіргі күні жалға төлейтін ақының қымбаттығы отбасылық бюджетті ғана емес, шағын бизнестің де қалтасын қағуда. Себебі, қа­ла­да кез келген қызметтің ба­ғасы алдымен «арендаға» арыз айтады. Иә, «үйі жоқтың күйі жоқ» деген сөздерге де ет үйреніп кеткендей. Тізе берсек, баспананың әлеуметтік маңызынан да өзге түйткілді тұстары жетіп артылады. Үй жоқ болса, тұрмыс та төмен. Ал тұрмысы төмен таптың қымбат үйге қол жеткізуі қиын. Әйтпесе, елдегі құрылыс саласының қарқыны соншалық төмен емес, түрлі техникалық талаптарға, экологиялық, халықаралық стандарттарға сай келетін соншама қымбат ғимараттардың да бос тұрғаны жоқ. Керек десеңіз, әр шаршы метрінің құны 2 миллион теңгеге дейін бағаланған, барлық жиһаздары мен әрлеуге арналған құрылыс заттары шетелден әкелінген Астанадағы алты бөлмелі пәтердің де сатылып кеткенін ескерсек, «қазақтың бәрі үйсіз, күйсіз» деу­ге ауыз бармас. Қалай дегенде де, бар қазақтың өз үйінде қазан қайнатып отырғанына не жетсін. Динара БІТІКОВА, «Егемен Қазақстан»