Қасиетті Көкше жерінде ел бастаған көсемдер, күміс көмей шешендер, ақын-жыраулар, батыр-билер, ақылгөй-даналар дүниеге келмеп пе еді! Дәл сондай тарихи тұлғалардың бірі – Наурызбай Таласұлы. Оқымысты ғұлама болғандықтан, ол әдебиетте де, халық арасында да Науан Хазірет деп аталып кеткен. Науан Хазірет – рухы биік, жан-жақты білімдар, ағартушы, халқының қамын жеп, болашағын болжаған, оған мұсылмандықтың шапағатын жаюға бүкіл өмірін арнаған қайраткер.
Науан Хазірет турасындағы әдеби нұсқаларға, құжаттар мен деректерге тоқталсақ, ондай дүние баршылық. Солардың ішіндегі ең құндыларының бірі – Ақан серінің Науан Хазіретке арнаған 28 шумақтан тұратын толғауы. Екінші өте құнды дүние – ол Алаш қозғалысының көсемі Әлихан Бөкейхановтың 1910 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген «Киргизы» (Қазақ – А.К.) атты еңбегі. Бұл еңбегінде Әлекең Ресей патшалығы тарапынан қазақ жерінде отарлау саясаты жүргізіліп отырғанын айта келіп, әсіресе, орыстандыру, қазақтарды мұсылман дінінен аластатып, христиандандыру әрекетін әшкерелейді.
Наурызбай Таласұлы қабір басына қойылған құлпытастағы жазуға қарағанда, 1843 жылы Баратай ауылының маңындағы Жылкелді деген қарағай-қайың басқан нулы да сулы өңірде Талас Құтболатұлының отбасында дүниеге келген. Шыққан тегі Қарауыл руының Есембай-Шұңғырша тармағынан.
Наурызбай ауыл молласынан хат танығаннан кейін, баласының қабілетін аңғарған әкесі оны Қызылжар медресесіне оқуға берген. Медресені үздік оқып бітірген соң ол ерекше дарынды түлек ретінде сол кездегі діни жоғары оқу орны болып саналатын Бұхар медресесіне жолдама алады. Еліне келіп, Баратайға жақын Бесқарағай деген жерде мешіт салу жұмысын ұйымдастырып, бірер жыл сонда имамдық жұмысын атқарады. Әйткенмен, білімге, оқуға деген құштарлық талабы Науанды одан әрі жетелейді. Ол азын-аулақ қаржы жинап, Бұхарға бара жатқан керуенге ілесіп, Әлихан Бөкейханов айтқандай, «Кезінде Ломоносов Мәскеуге қалай барса, бұл да Бұхарға солай барады».
Он бес жыл оқып, Бұхар медресесін үздік бітірген Наурызбайдың үлкен дарын иесі екендігін таныған медресе ғалымдары оны бүкіл мұсылман дінінің орталығы болған Бағдат шаһарына жібереді. Ол жерде білімін тереңдеткен Наурызбайды Бұхар медресесі өз қабырғасында ұстаз етіп қалдырады. Бірақ, көкшетаулық мұсылмандар қауымы Бұхарға арнайы делегация жіберіп, Солтүстік Қазақстан өңірінде мұсылмандықты уағыздайтын бірде-бір жоғары білімді имамның жоқтығын тілге тиек етіп, Наурызбайды еліне қайтаруды өтінді. Осы жағдайларды ескерген медресе басшылары көкшетаулықтардың талабын орынды деп тауып, Наурызбайды еліне қайтарады.
Шығыс өркениетінің орталықтары болып саналатын Бағдат пен Бұхар жоғары оқу орындарын тәмамдап елге оралғанда Науан Хазірет жан-жақты білімдар, ғұлама ғалым, тәжірибелі ұстаз болып қалыптасумен қатар, жәдиттік бағытты ұстанған қоғамдық қайраткер де болып үлгерген. Міне, енді сол оқып-білгенін, өз қызметін ел игілігіне жарату, халқын отаршылдық бұғаудан азат ету жолдарын ойластырады.
1886 жылы көпшілік қауымның сұрауымен облыстық діни басқармасы Науан Хазіретті Көкшетау мешітіне имам қылып тағайындады. Жаңа имам халық арасында оқу-ағарту мәселелерімен айналысып, діни әдет-ғұрыптарды ретке келтіреді, көршілес ояздардағы мешіттермен тығыз байланыс орнатады. Ол кісінің беделінің қандай жоғары болғандығын мына бір дерек дәлелдей түссе керек. Халықтан жинал-
ған қаржыға Көкшетау қаласында жаңа мешіт салынады. Мешітте неке қию, жаңа туған нәрестелерді тіркеу сияқты дәстүрлер кеңінен енгізіледі. Архивтік бір деректе ояз бастығы Костырконың тұсында, ал кейін басшылар Туполев, Коновалов, Селицкий, Кельцев тұсында да осы тәртіп сақталды делінген.
Заманының өте білімді адамдарының бірі Науан Хазірет халық ағарту саласына көп көңіл бөлді, атап айтқанда, қазақ балаларының білім алуын үнемі қадағалап отырды. Мешіт жанынан қырдан келген молдалардың білімдерін одан әрі жетілдіру үшін оқу ұйымдастырып, халықтан түскен қаржыға интернаты бар медресе ашады. Өзіне мектеп жұмыстары бойынша көмекшілікке бұрынғы шәкірті, Қотыркөл болысының тұрғыны Шаймерден Қосшығұловты алады.
Медреседе діни дәріспен қатар зайырлы білім беру ісі де айтарлықтай деңгейде болды: шәкірттер оқу мен есептеуді, араб тілі мен орыс тілін қатар үйренді, Абай өлеңдерін жаттап, Біржан мен Ақан әндерін айтты. Әсіресе, шығыс әдебиетін оқып үйренуге көп ден қойылды. Ол туралы мына бір деректі келтіріп кетуге болады:
мысалы, ояз бастығының бұйрығымен мектеп-интернатта жүргізілген тінту кезінде оқушылардан шығыс ғұламалары Фирдоуси, Науаи, Саади, Низами және т.б. кітаптары тартып алынған.
Бір айта кететін жайт, ата-аналар балалардың оқуы үшін ешқандай ақы төлемеген, себебі медресе жанында қосалқы шаруашылық болып, шәкірттер қажетті азық-түлікті өздері дайындаған. Мұғалімдік қызметті Науан Хазірет пен Шаймерден Қосшығұловтан басқа, Ташкенттен келген өзбек Ингам Қари мен саяси жер аударылған, қазақ тілін жақсы меңгерген Петр Гарлишев атқар-
ды. Науан Хазіреттің қызмет атқарған тұсы Ресейдің Қазақстанда толық саяси үстемдігін орнатып, енді шаруашылық жағынан игеруге кіріскен кезеңіне дөп келеді. Осы мақсатта бірқатар әкімшілік, сот реформалары жүзеге асырылып, жергілікті өзін-өзі басқарудың қалдығы жойылып, жер, оның қойнауы, ормандар мен өзен-көлдер Ресей мемлекетінің меншігі деп жарияланды.
Жергілікті әкімшіліктің рұқсатынсыз ауылдық мұсылман мектептері мен қалалық мектеп-интернаттарды ашуға қатаң тыйым салынды. Мектеп ашуға басты шарт – ол мектептерде орыс тілінің оқылуы еді. Сондықтан, қазақ мектептерінің көпшілігі жасырын жұмыс істеді. Үкімет саясатының рухани саладағы тағы бір бағыты мұсылман дінін шектеу болатын. Патша бодандарының барлығы патшамен бір дінде болу қажеттігі идеясын үкімет те қолдады. 1902 ж. 22 наурызда арнайы «Ереже» бекітілді, онда мұсылмандарды христиан дініне аудару, біріктіру, біртіндеп, күштеусіз, айламен іске асыру көзделді және жаңа дінді қабылдау өз еріктерімен болып жатқандай сипатта өткізілуге тиісті болды.
Құжатта бұдан кейін қазақтарды шоқындыру жолдары мен шаралары қарастырылды. Бұл ретте негізгі рөл мектептерге жүктеліп, ауыл мектептерінің санын көбейту көзделді. Алғашқы ретте халықты тыныштандыру мақсатында мұғалімдерді қырғыздардан (қазақтардан – Қ.Ә.) тағайындау ұсынылды. Мұғалімдерге балаларға орыс оқуын, тілін оқыту міндеттелді, қазақ тілінде оқуға тыйым салынды. Мұғалім болу үшін оқу инспекторлары беретін арнайы куәлік талап етілетін болды.
Моллалар санын азайту мақсат етілді. Сонымен бірге қазақ әйелдеріне арналған қыздар мектебін ашу ұсынылды, «оларды орыс оқуы мен тәрбиесі арқылы орыс мәдениетіне қаратып, олар тұрмыс құрып, ана болғанда өзінің күйеуі мен балаларына ықпал етеді», деп ашықтан-ашық айтылған. Құжатта мұсылман дін иелерін неке қию, ажырасу, жаңа дүниеге келген сәбилерге азан шақырып ат қою сияқты рәсімдерден шеттету қарастырылды, тіпті, дүниеден қайтқан адамдарды жерлеу үшін орыс священнигінің рұқсаты керек болды.
Исламды қорғауға қазақ қоғамының әртүрлі әлеуметтік топтарынан шыққан ықпалды адамдар үн көтерді, олар Абай Құнанбайұлы, Ақан сері, Мұса Шорманұлы, Шыңғыс төре, Мұхамед-Салық Бабажанов, Мәмбетәлі Сердалин, Әлихан Бөкейханов, т.б. еді. Науан Хазірет те халық арасында дін-исламның, ұлттық дәстүрлердің қорғаушысы ретінде үлкен беделге ие болды. Ол ислам дініне патша үкіметінің орыстандыру, шоқындыру саясатына қарсы тұра алатын рухани күш ретінде қарады.
Науан Хазірет ұлттық дәстүрлерді сақтау ісіне халықты топтастыру үшін қазақ даласының беделді, белгілі адамдарынан көмек сұрады. Оның өзі және көмекшісі Шаймерден Қосшығұлов Абай Құнанбайұлына ұлттың рухани-мәдени тәуелсіздігі үшін күресті басқаруға ұсыныс жасады.
1901 жылғы 20 мамыр күні ояз бастығы келіп, Таласовтың қызметіне тыйым салынады деп, іс қағаздарын алып кеткен. 19 қыркүйек күні 7 болыстың өкілдері бас қосқан төтенше сиез жиналады. Ол жиылыста сөйлеген сөзінде ояз бастығы: «Сендерде, киргизде дін жоқ, бұдан былай шариғат жолымен іс атқаруға тыйым салынады», деген. Міне, осыған қарсы жоғарыға шағым хаттар түседі. Халық арасында үкімет саясатына жаппай наразылық байқалады. Осындай жағдайда мұсылман дін басылары қарсы әрекет жасап, жерді тартып алған, тіл мен дінге қол салған отаршылдарды әшкерелеуге кіріседі. Соған байланысты жергілікті әкімшілік Науан Хазірет пен Ш.Қосшығұловты қудалай бастайды.
Көкшетау уезінің бірінші учаскесінің крестьян бастығы подполковник Троицкий 1903 жылғы 2 сәуірде Ақмола облысының әскери губернаторы атына жолдаған мәліметінде былай деп жазады: «2 сәуірде молла Таласовтың меші-
тінде тінту жүргізілді. Тінту кезінде цензура рұқсат етпеген 164 кітап пен қолжазбалар табылды. Оның біразы мектептікі, өзгесі оқушылардікі екені анықталды, ал Таласовтың өзінен 108 кітап пен жазған хаттары, қырғыз тіліндегі гектограф, баспа әріптерінің қалыптары табылды». Онан әрі Троицкий Шаймерден Қосшығұловтың столынан гектограф пен сиясорғыш, Ботовскідегі С.Шормановқа, Зайсандағы Кенишовқа, Семейдегі Құнанбаевқа почта арқылы хаттар жолдағандығы туралы қолхат қағаздар адрестерімен бірге табылғанын хабарлайды. Сонымен бірге, Троицкий 1903 жылдың 3 сәуірінде Ш.Қосшығұлов оның бұйрығымен тұтқынға алынып, түрмеге қамалғандығын да мәлімдеген.
Болған жай туралы Ақмола облысының әскери губернаторы дереу дала губернаторына телеграф соғып, Көкшетау оязының бастығына мынандай нұсқау берген: «Тез арада Көкшетаудағы мешіт жанынан заңсыз ашылған интернатты жауып, ондағы оқушыларды таратып жіберу, молла Таласовтың үстінен жансыз бақылау жасау қажет».
Кейіннен генерал-губернатор Семей облысының әскери губернаторына Ш.Қосшығұловтың Шыңғыстау болысының тұрғыны Ибрагим Құнанбаевқа жазған екі хаты туралы тексеріс ұйымдастыруды тапсырды. Әскери губернатор генерал-ма-
йор Галкиннің тапсыруымен Семей уезінің бастығы Навродский істің мән-жайын тексеріп анықтауға Абай ауылына өзі келген. Архивте уезд бастығының мәліметі сақталған екен, онда ол былай деп жазған: «Қыстау мен кигіз үйді тексеру барысында Құнанбаевтың атына жазылған хаттар табылды. Ол хаттарды Шыңғыс болысы Рызықпай Құдайбердиевке бергендігін, хат тінту кезінде болыстың бешпетінің қалтасынан табылғандығын, бұл хаттардың Құнанбаевтың басқадай
хаттарына қосып тігілгенін хабарлайды.
Абай тек өз қандастарының арасында ғана зор құрметке ие болып қоймағанын бұл жерде баса айта кетуіміз керек. Абайды орыс әкімшілігі мен интеллигенциясы зор құрмет тұтып, сыйлағанын Семей губернаторының 1903 ж. 30 қыркүйекте Дала губернаторына жазған хатынан байқауға болады. «Сіздің, жоғары мәртебелім, осы жылғы 1-ші қыркүйегіндегі №12 ұсынысыңызға байланысты баяндайтыным: Шыңғыс болысының қырғызы Ибрагим Құнанбаев 60 жаста (шындығында 59 жаста – Қ.Ә.), салыстырмалы түрде үлкен дәулетке ие – 1000-ға жуық жылқысы, 2 мың қойы бар.
Құнанбаев өте сауатты, білімді адам, ол екі рет үш жылдан би, үш рет үш жылдан Шыңғыс болысының билеушісі болды. Сонан соң үкіметтің тағайындауымен 3 жыл Мұқыр болысының басшысы қызметін атқарды.
Қызметте Құнанбаев өзін ақылды басшы ретінде көрсетті. Құнанбаевтың барлық балаларының орысша сауаты бар. Оның орыс әдебиетінен хабары мол, үнемі кітап, газет, журналдар жаздырып алып оқиды. Кезінде бұратана халықтың арасында зор беделге ие болған көрінеді. Қазіргі кезде қартаюына байланысты партияаралық тартыстарға араласпайды, бірақ та кеңес сұрап келетіндер әлі де көп…». Хатының соңын губернатор былай аяқтайды: «Құнанбаев саяси тұрғыдан ешқандай қауіпті емес, оған толық сенуге болады». Құжатқа бас штабтың генерал-майоры Галкиннің қолы қойылған.
Православие шіркеуінің басқа діндерден, ағымдардан басымдылығын, артықшылығын тілге тиек ете отырып, Троицкий мұсылман дінінің қызметіне шектеулі түрде ғана заңға сәйкес рұқсат беру керек дейді.
Ояз бастығының ұсыныстарын толық мақұлдаған дала генерал-губернаторы ішкі істер министрлігінің атына «Қосшы-
ғұлов пен Таласовты Дала өлкесінен аластату және қазақтар арасындағы сенімсіздік тудыратын адамдарды үнемі қадағалау үшін 155 сом жіберуді» өтініп, хат жолдайды.
Тиісті орындардың жауабы көп күттірген жоқ. Ішкі істер министрлігінің 1903 жылғы 17 шілдедегі арнаулы мәжілісі молла Таласов пен қамауда отырған оның көмекшісі Қосшығұловқа «өкіметтің қаулыларына қазақтарды қарсы қоюшылар» деп баға берді. Ішкі істер министрі қол қойған бұл қаулыда былай делінген: «Аталған екі адам Шығыс Сібірге жер аударылып, Иркутск генерал-губернаторының қарамағына жіберілсін. Қосшығұловқа – 5 жыл, Таласовқа – 3 жыл мерзім кесілсін. Шешім 1903 жылдың 12 маусымынан күшіне енсін».
Халық арасында кең танымал Науан Хазіреттің жер аударылуы қазақ арасындағы жағдайды одан әрі шиеленістірді, ашу-ызасын тудырды. Нақақтан-нақақ жала жабылып итжеккенге кеткен хазіретті босатып алу туралы ел арасында петицияға қол жинау қозғалысы басталды. Осы орайда Әлихан Бөкейханов былай деп жазды: «Егер үкіметтің саналы түрде қазақ халқын орыс оқу-ағартуынан қасақана бөліп тастап, панисламизм құшағына құлата салғысы келсе, есімі елге мәшһүр Науан Хазіретті қудалаудан артық еште-
ңе де ойлап таппас еді». Аталмыш дін қайраткерлерінің пиғылында не орыс халқына, не христан дініне деген қарсы көзқарас болған жоқ.
Наурызбай Таласов пен Шаймерден Қосшығұловты азат ету туралы министрлікке дейін өтініш жазған қазақ қауымы өкілдерінің петицияларын дәлелдейтін куәліктер мұрағатта бар. Осы қозғалысқа белсене ат салысушының бірі – кезінде Әлихан Бөкейханұлымен Омбы техникалық училищесінде бірге оқыған Мәмбетәлі Сердалин болатын. Жер аударылған жерлес ағаларын қамаудан босатуды көздеген Мәмбетәлі мыңдаған адамдардың қолдарын қойдырып, Петербург қаласына өзі аттанады. Петербургте Мәмбетәлі арқылы бүкіл жайға толық қаныққан Әлихан барлық байланыстары мен таныстары арқылы министрліктің табалдырығын тоздырып, Науан Хазірет пен Шаймерден Қосшығұловтың мерзімінен бұрын бостандыққа шығуына қол жеткізеді. Бұл шешім 1905 жылдың наурыз айында қабылданды. Ішкі істер министрі қол қойған генерал-губернатордың талабында мынадай үзінділер бар: «Егерде қоғамдық тәртіп пен мемлекеттік қауіпсіздік тәртібін бұзатын болса, бірден жер аударылсын».
Айдаудан келген соң Науан Хазірет Көкшетау қаласындағы мешіттің имамы қызметін жалғастыра отырып, жастарға білім-тәрбие беру жұмысын да қайыра қолға алады. Сол тұста Науан Хазіреттің бастауымен халық қаражатына жаңа мешіт тұрғызылады. Бірақ та ол кейін кеңес өкіметі орнағасын тәркіленіп, әртүрлі қажеттілікке пайдаланылады да, 30-шы жылдары мұнда тарихи-өлкетану мұражайы жайғастырылады. Тек еліміздің тәуелсіздікке қолы жетіп, имандылыққа бет бұрғаннан кейін бұл ғимарат Науан Хазірет атымен өзінің ерекше құзыр-парызында пайдалануға берілді.
Көкшетауда күз басында ай сәулелі жаңа мешіт ашылды. Оған жамағат Науан Хазірет атын берді.
Қадыржан ӘБУОВ,
тарих ғылымдарының докторы,
профессор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
КӨКШЕТАУ
Қасиетті Көкше жерінде ел бастаған көсемдер, күміс көмей шешендер, ақын-жыраулар, батыр-билер, ақылгөй-даналар дүниеге келмеп пе еді! Дәл сондай тарихи тұлғалардың бірі – Наурызбай Таласұлы. Оқымысты ғұлама болғандықтан, ол әдебиетте де, халық арасында да Науан Хазірет деп аталып кеткен. Науан Хазірет – рухы биік, жан-жақты білімдар, ағартушы, халқының қамын жеп, болашағын болжаған, оған мұсылмандықтың шапағатын жаюға бүкіл өмірін арнаған қайраткер.
Науан Хазірет турасындағы әдеби нұсқаларға, құжаттар мен деректерге тоқталсақ, ондай дүние баршылық. Солардың ішіндегі ең құндыларының бірі – Ақан серінің Науан Хазіретке арнаған 28 шумақтан тұратын толғауы. Екінші өте құнды дүние – ол Алаш қозғалысының көсемі Әлихан Бөкейхановтың 1910 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген «Киргизы» (Қазақ – А.К.) атты еңбегі. Бұл еңбегінде Әлекең Ресей патшалығы тарапынан қазақ жерінде отарлау саясаты жүргізіліп отырғанын айта келіп, әсіресе, орыстандыру, қазақтарды мұсылман дінінен аластатып, христиандандыру әрекетін әшкерелейді.
Наурызбай Таласұлы қабір басына қойылған құлпытастағы жазуға қарағанда, 1843 жылы Баратай ауылының маңындағы Жылкелді деген қарағай-қайың басқан нулы да сулы өңірде Талас Құтболатұлының отбасында дүниеге келген. Шыққан тегі Қарауыл руының Есембай-Шұңғырша тармағынан.
Наурызбай ауыл молласынан хат танығаннан кейін, баласының қабілетін аңғарған әкесі оны Қызылжар медресесіне оқуға берген. Медресені үздік оқып бітірген соң ол ерекше дарынды түлек ретінде сол кездегі діни жоғары оқу орны болып саналатын Бұхар медресесіне жолдама алады. Еліне келіп, Баратайға жақын Бесқарағай деген жерде мешіт салу жұмысын ұйымдастырып, бірер жыл сонда имамдық жұмысын атқарады. Әйткенмен, білімге, оқуға деген құштарлық талабы Науанды одан әрі жетелейді. Ол азын-аулақ қаржы жинап, Бұхарға бара жатқан керуенге ілесіп, Әлихан Бөкейханов айтқандай, «Кезінде Ломоносов Мәскеуге қалай барса, бұл да Бұхарға солай барады».
Он бес жыл оқып, Бұхар медресесін үздік бітірген Наурызбайдың үлкен дарын иесі екендігін таныған медресе ғалымдары оны бүкіл мұсылман дінінің орталығы болған Бағдат шаһарына жібереді. Ол жерде білімін тереңдеткен Наурызбайды Бұхар медресесі өз қабырғасында ұстаз етіп қалдырады. Бірақ, көкшетаулық мұсылмандар қауымы Бұхарға арнайы делегация жіберіп, Солтүстік Қазақстан өңірінде мұсылмандықты уағыздайтын бірде-бір жоғары білімді имамның жоқтығын тілге тиек етіп, Наурызбайды еліне қайтаруды өтінді. Осы жағдайларды ескерген медресе басшылары көкшетаулықтардың талабын орынды деп тауып, Наурызбайды еліне қайтарады.
Шығыс өркениетінің орталықтары болып саналатын Бағдат пен Бұхар жоғары оқу орындарын тәмамдап елге оралғанда Науан Хазірет жан-жақты білімдар, ғұлама ғалым, тәжірибелі ұстаз болып қалыптасумен қатар, жәдиттік бағытты ұстанған қоғамдық қайраткер де болып үлгерген. Міне, енді сол оқып-білгенін, өз қызметін ел игілігіне жарату, халқын отаршылдық бұғаудан азат ету жолдарын ойластырады.
1886 жылы көпшілік қауымның сұрауымен облыстық діни басқармасы Науан Хазіретті Көкшетау мешітіне имам қылып тағайындады. Жаңа имам халық арасында оқу-ағарту мәселелерімен айналысып, діни әдет-ғұрыптарды ретке келтіреді, көршілес ояздардағы мешіттермен тығыз байланыс орнатады. Ол кісінің беделінің қандай жоғары болғандығын мына бір дерек дәлелдей түссе керек. Халықтан жинал-
ған қаржыға Көкшетау қаласында жаңа мешіт салынады. Мешітте неке қию, жаңа туған нәрестелерді тіркеу сияқты дәстүрлер кеңінен енгізіледі. Архивтік бір деректе ояз бастығы Костырконың тұсында, ал кейін басшылар Туполев, Коновалов, Селицкий, Кельцев тұсында да осы тәртіп сақталды делінген.
Заманының өте білімді адамдарының бірі Науан Хазірет халық ағарту саласына көп көңіл бөлді, атап айтқанда, қазақ балаларының білім алуын үнемі қадағалап отырды. Мешіт жанынан қырдан келген молдалардың білімдерін одан әрі жетілдіру үшін оқу ұйымдастырып, халықтан түскен қаржыға интернаты бар медресе ашады. Өзіне мектеп жұмыстары бойынша көмекшілікке бұрынғы шәкірті, Қотыркөл болысының тұрғыны Шаймерден Қосшығұловты алады.
Медреседе діни дәріспен қатар зайырлы білім беру ісі де айтарлықтай деңгейде болды: шәкірттер оқу мен есептеуді, араб тілі мен орыс тілін қатар үйренді, Абай өлеңдерін жаттап, Біржан мен Ақан әндерін айтты. Әсіресе, шығыс әдебиетін оқып үйренуге көп ден қойылды. Ол туралы мына бір деректі келтіріп кетуге болады:
мысалы, ояз бастығының бұйрығымен мектеп-интернатта жүргізілген тінту кезінде оқушылардан шығыс ғұламалары Фирдоуси, Науаи, Саади, Низами және т.б. кітаптары тартып алынған.
Бір айта кететін жайт, ата-аналар балалардың оқуы үшін ешқандай ақы төлемеген, себебі медресе жанында қосалқы шаруашылық болып, шәкірттер қажетті азық-түлікті өздері дайындаған. Мұғалімдік қызметті Науан Хазірет пен Шаймерден Қосшығұловтан басқа, Ташкенттен келген өзбек Ингам Қари мен саяси жер аударылған, қазақ тілін жақсы меңгерген Петр Гарлишев атқар-
ды. Науан Хазіреттің қызмет атқарған тұсы Ресейдің Қазақстанда толық саяси үстемдігін орнатып, енді шаруашылық жағынан игеруге кіріскен кезеңіне дөп келеді. Осы мақсатта бірқатар әкімшілік, сот реформалары жүзеге асырылып, жергілікті өзін-өзі басқарудың қалдығы жойылып, жер, оның қойнауы, ормандар мен өзен-көлдер Ресей мемлекетінің меншігі деп жарияланды.
Жергілікті әкімшіліктің рұқсатынсыз ауылдық мұсылман мектептері мен қалалық мектеп-интернаттарды ашуға қатаң тыйым салынды. Мектеп ашуға басты шарт – ол мектептерде орыс тілінің оқылуы еді. Сондықтан, қазақ мектептерінің көпшілігі жасырын жұмыс істеді. Үкімет саясатының рухани саладағы тағы бір бағыты мұсылман дінін шектеу болатын. Патша бодандарының барлығы патшамен бір дінде болу қажеттігі идеясын үкімет те қолдады. 1902 ж. 22 наурызда арнайы «Ереже» бекітілді, онда мұсылмандарды христиан дініне аудару, біріктіру, біртіндеп, күштеусіз, айламен іске асыру көзделді және жаңа дінді қабылдау өз еріктерімен болып жатқандай сипатта өткізілуге тиісті болды.
Құжатта бұдан кейін қазақтарды шоқындыру жолдары мен шаралары қарастырылды. Бұл ретте негізгі рөл мектептерге жүктеліп, ауыл мектептерінің санын көбейту көзделді. Алғашқы ретте халықты тыныштандыру мақсатында мұғалімдерді қырғыздардан (қазақтардан – Қ.Ә.) тағайындау ұсынылды. Мұғалімдерге балаларға орыс оқуын, тілін оқыту міндеттелді, қазақ тілінде оқуға тыйым салынды. Мұғалім болу үшін оқу инспекторлары беретін арнайы куәлік талап етілетін болды.
Моллалар санын азайту мақсат етілді. Сонымен бірге қазақ әйелдеріне арналған қыздар мектебін ашу ұсынылды, «оларды орыс оқуы мен тәрбиесі арқылы орыс мәдениетіне қаратып, олар тұрмыс құрып, ана болғанда өзінің күйеуі мен балаларына ықпал етеді», деп ашықтан-ашық айтылған. Құжатта мұсылман дін иелерін неке қию, ажырасу, жаңа дүниеге келген сәбилерге азан шақырып ат қою сияқты рәсімдерден шеттету қарастырылды, тіпті, дүниеден қайтқан адамдарды жерлеу үшін орыс священнигінің рұқсаты керек болды.
Исламды қорғауға қазақ қоғамының әртүрлі әлеуметтік топтарынан шыққан ықпалды адамдар үн көтерді, олар Абай Құнанбайұлы, Ақан сері, Мұса Шорманұлы, Шыңғыс төре, Мұхамед-Салық Бабажанов, Мәмбетәлі Сердалин, Әлихан Бөкейханов, т.б. еді. Науан Хазірет те халық арасында дін-исламның, ұлттық дәстүрлердің қорғаушысы ретінде үлкен беделге ие болды. Ол ислам дініне патша үкіметінің орыстандыру, шоқындыру саясатына қарсы тұра алатын рухани күш ретінде қарады.
Науан Хазірет ұлттық дәстүрлерді сақтау ісіне халықты топтастыру үшін қазақ даласының беделді, белгілі адамдарынан көмек сұрады. Оның өзі және көмекшісі Шаймерден Қосшығұлов Абай Құнанбайұлына ұлттың рухани-мәдени тәуелсіздігі үшін күресті басқаруға ұсыныс жасады.
1901 жылғы 20 мамыр күні ояз бастығы келіп, Таласовтың қызметіне тыйым салынады деп, іс қағаздарын алып кеткен. 19 қыркүйек күні 7 болыстың өкілдері бас қосқан төтенше сиез жиналады. Ол жиылыста сөйлеген сөзінде ояз бастығы: «Сендерде, киргизде дін жоқ, бұдан былай шариғат жолымен іс атқаруға тыйым салынады», деген. Міне, осыған қарсы жоғарыға шағым хаттар түседі. Халық арасында үкімет саясатына жаппай наразылық байқалады. Осындай жағдайда мұсылман дін басылары қарсы әрекет жасап, жерді тартып алған, тіл мен дінге қол салған отаршылдарды әшкерелеуге кіріседі. Соған байланысты жергілікті әкімшілік Науан Хазірет пен Ш.Қосшығұловты қудалай бастайды.
Көкшетау уезінің бірінші учаскесінің крестьян бастығы подполковник Троицкий 1903 жылғы 2 сәуірде Ақмола облысының әскери губернаторы атына жолдаған мәліметінде былай деп жазады: «2 сәуірде молла Таласовтың меші-
тінде тінту жүргізілді. Тінту кезінде цензура рұқсат етпеген 164 кітап пен қолжазбалар табылды. Оның біразы мектептікі, өзгесі оқушылардікі екені анықталды, ал Таласовтың өзінен 108 кітап пен жазған хаттары, қырғыз тіліндегі гектограф, баспа әріптерінің қалыптары табылды». Онан әрі Троицкий Шаймерден Қосшығұловтың столынан гектограф пен сиясорғыш, Ботовскідегі С.Шормановқа, Зайсандағы Кенишовқа, Семейдегі Құнанбаевқа почта арқылы хаттар жолдағандығы туралы қолхат қағаздар адрестерімен бірге табылғанын хабарлайды. Сонымен бірге, Троицкий 1903 жылдың 3 сәуірінде Ш.Қосшығұлов оның бұйрығымен тұтқынға алынып, түрмеге қамалғандығын да мәлімдеген.
Болған жай туралы Ақмола облысының әскери губернаторы дереу дала губернаторына телеграф соғып, Көкшетау оязының бастығына мынандай нұсқау берген: «Тез арада Көкшетаудағы мешіт жанынан заңсыз ашылған интернатты жауып, ондағы оқушыларды таратып жіберу, молла Таласовтың үстінен жансыз бақылау жасау қажет».
Кейіннен генерал-губернатор Семей облысының әскери губернаторына Ш.Қосшығұловтың Шыңғыстау болысының тұрғыны Ибрагим Құнанбаевқа жазған екі хаты туралы тексеріс ұйымдастыруды тапсырды. Әскери губернатор генерал-ма-
йор Галкиннің тапсыруымен Семей уезінің бастығы Навродский істің мән-жайын тексеріп анықтауға Абай ауылына өзі келген. Архивте уезд бастығының мәліметі сақталған екен, онда ол былай деп жазған: «Қыстау мен кигіз үйді тексеру барысында Құнанбаевтың атына жазылған хаттар табылды. Ол хаттарды Шыңғыс болысы Рызықпай Құдайбердиевке бергендігін, хат тінту кезінде болыстың бешпетінің қалтасынан табылғандығын, бұл хаттардың Құнанбаевтың басқадай
хаттарына қосып тігілгенін хабарлайды.
Абай тек өз қандастарының арасында ғана зор құрметке ие болып қоймағанын бұл жерде баса айта кетуіміз керек. Абайды орыс әкімшілігі мен интеллигенциясы зор құрмет тұтып, сыйлағанын Семей губернаторының 1903 ж. 30 қыркүйекте Дала губернаторына жазған хатынан байқауға болады. «Сіздің, жоғары мәртебелім, осы жылғы 1-ші қыркүйегіндегі №12 ұсынысыңызға байланысты баяндайтыным: Шыңғыс болысының қырғызы Ибрагим Құнанбаев 60 жаста (шындығында 59 жаста – Қ.Ә.), салыстырмалы түрде үлкен дәулетке ие – 1000-ға жуық жылқысы, 2 мың қойы бар.
Құнанбаев өте сауатты, білімді адам, ол екі рет үш жылдан би, үш рет үш жылдан Шыңғыс болысының билеушісі болды. Сонан соң үкіметтің тағайындауымен 3 жыл Мұқыр болысының басшысы қызметін атқарды.
Қызметте Құнанбаев өзін ақылды басшы ретінде көрсетті. Құнанбаевтың барлық балаларының орысша сауаты бар. Оның орыс әдебиетінен хабары мол, үнемі кітап, газет, журналдар жаздырып алып оқиды. Кезінде бұратана халықтың арасында зор беделге ие болған көрінеді. Қазіргі кезде қартаюына байланысты партияаралық тартыстарға араласпайды, бірақ та кеңес сұрап келетіндер әлі де көп…». Хатының соңын губернатор былай аяқтайды: «Құнанбаев саяси тұрғыдан ешқандай қауіпті емес, оған толық сенуге болады». Құжатқа бас штабтың генерал-майоры Галкиннің қолы қойылған.
Православие шіркеуінің басқа діндерден, ағымдардан басымдылығын, артықшылығын тілге тиек ете отырып, Троицкий мұсылман дінінің қызметіне шектеулі түрде ғана заңға сәйкес рұқсат беру керек дейді.
Ояз бастығының ұсыныстарын толық мақұлдаған дала генерал-губернаторы ішкі істер министрлігінің атына «Қосшы-
ғұлов пен Таласовты Дала өлкесінен аластату және қазақтар арасындағы сенімсіздік тудыратын адамдарды үнемі қадағалау үшін 155 сом жіберуді» өтініп, хат жолдайды.
Тиісті орындардың жауабы көп күттірген жоқ. Ішкі істер министрлігінің 1903 жылғы 17 шілдедегі арнаулы мәжілісі молла Таласов пен қамауда отырған оның көмекшісі Қосшығұловқа «өкіметтің қаулыларына қазақтарды қарсы қоюшылар» деп баға берді. Ішкі істер министрі қол қойған бұл қаулыда былай делінген: «Аталған екі адам Шығыс Сібірге жер аударылып, Иркутск генерал-губернаторының қарамағына жіберілсін. Қосшығұловқа – 5 жыл, Таласовқа – 3 жыл мерзім кесілсін. Шешім 1903 жылдың 12 маусымынан күшіне енсін».
Халық арасында кең танымал Науан Хазіреттің жер аударылуы қазақ арасындағы жағдайды одан әрі шиеленістірді, ашу-ызасын тудырды. Нақақтан-нақақ жала жабылып итжеккенге кеткен хазіретті босатып алу туралы ел арасында петицияға қол жинау қозғалысы басталды. Осы орайда Әлихан Бөкейханов былай деп жазды: «Егер үкіметтің саналы түрде қазақ халқын орыс оқу-ағартуынан қасақана бөліп тастап, панисламизм құшағына құлата салғысы келсе, есімі елге мәшһүр Науан Хазіретті қудалаудан артық еште-
ңе де ойлап таппас еді». Аталмыш дін қайраткерлерінің пиғылында не орыс халқына, не христан дініне деген қарсы көзқарас болған жоқ.
Наурызбай Таласов пен Шаймерден Қосшығұловты азат ету туралы министрлікке дейін өтініш жазған қазақ қауымы өкілдерінің петицияларын дәлелдейтін куәліктер мұрағатта бар. Осы қозғалысқа белсене ат салысушының бірі – кезінде Әлихан Бөкейханұлымен Омбы техникалық училищесінде бірге оқыған Мәмбетәлі Сердалин болатын. Жер аударылған жерлес ағаларын қамаудан босатуды көздеген Мәмбетәлі мыңдаған адамдардың қолдарын қойдырып, Петербург қаласына өзі аттанады. Петербургте Мәмбетәлі арқылы бүкіл жайға толық қаныққан Әлихан барлық байланыстары мен таныстары арқылы министрліктің табалдырығын тоздырып, Науан Хазірет пен Шаймерден Қосшығұловтың мерзімінен бұрын бостандыққа шығуына қол жеткізеді. Бұл шешім 1905 жылдың наурыз айында қабылданды. Ішкі істер министрі қол қойған генерал-губернатордың талабында мынадай үзінділер бар: «Егерде қоғамдық тәртіп пен мемлекеттік қауіпсіздік тәртібін бұзатын болса, бірден жер аударылсын».
Айдаудан келген соң Науан Хазірет Көкшетау қаласындағы мешіттің имамы қызметін жалғастыра отырып, жастарға білім-тәрбие беру жұмысын да қайыра қолға алады. Сол тұста Науан Хазіреттің бастауымен халық қаражатына жаңа мешіт тұрғызылады. Бірақ та ол кейін кеңес өкіметі орнағасын тәркіленіп, әртүрлі қажеттілікке пайдаланылады да, 30-шы жылдары мұнда тарихи-өлкетану мұражайы жайғастырылады. Тек еліміздің тәуелсіздікке қолы жетіп, имандылыққа бет бұрғаннан кейін бұл ғимарат Науан Хазірет атымен өзінің ерекше құзыр-парызында пайдалануға берілді.
Көкшетауда күз басында ай сәулелі жаңа мешіт ашылды. Оған жамағат Науан Хазірет атын берді.
Қадыржан ӘБУОВ,
тарих ғылымдарының докторы,
профессор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
КӨКШЕТАУ
Соңғы жаңалықтар
Қарағанды облысында алты жасар бала мұзға батып кетті
Төтенше жағдай • Бүгін, 16:22
Анасы түрмедегі ұлына телефон кіргізбек болған
Қоғам • Бүгін, 15:45
Семейде 22 жастағы жігітті азаптап өлтірген күдікті 12 жылға сотталды
Қылмыс • Бүгін, 15:20
Қар, көктайғақ және тұман: Қазақстанда ауа райы күрт құбылуы мүмкін
Ауа райы • Бүгін, 14:52
Роза Рымбаева жаңа атаққа ие болды
Мәдениет • Бүгін, 14:10
Шымкентте екі қабатты мейрамхана өртке оранды
Шымкент • Бүгін, 13:33
