Қаламгер бағын кім ашады?

Талант па, менеджер ме? «Жұлдыз» журналының жүз жылдық дерлік тарихы бар, «Жалынның» да жанашырлары жетерлік. «Үркер» болса, маңдайы тасқа тиіп, орта жолда қаны тамшылап тұр (бұл жерде шыққанына сегіз жыл болған балаңдығын бетке басып отырмын). Әуелі Мәскеудің «Роман-газетасына» еліктеп, осы прозалық басылымды өмірге әкелдік. Үш санынан кейін тәй-тәй басқан қадамына көз салып қарап, жастардың әдеби-мәдени, қоғами-саяси басылымы етіп басқаша бағыт алдық. Әйтеуір сегіз ондықта қазақы үйді қайта тіккен сыңайымыз бар. Әйтсе де проза мен поэзияның қамын ойлағандар осы қараша үйге бас сұқ­пай кетпейтін сияқты. Бірақ, қазір әдебиетке кім ие? Қаламгер бағын кім ашады? Осы жағына келгенде жан-жағыма жалтақтай қараймын. Мен талантты іздесем, менеджерлер таралым іздейді. Талантты табу – редакторға жүктелсе, менеджердің міндеті күннен-күнге артып келеді, өйткені менеджер-редакторлардың ырқына заман да көне қоятын емес. Бірақ біз өзіміздің ұлттық құнды­лық­ты айтпай тұра алмаймыз. Оның уақы­ты келді. Ол не? Ол – біздің тілі­міз. Осы жағынан әлі де ақсап жатырмыз. Қазақ қаламгерлері әрісі 2000 таралым­мен ілдәлдалап кітап шығарып жүр. Жазушының жаны – оқырман, олар да жанұшырып шырқырап жүр. Бізге де әдебиет әлеміне аздап болса да бойұсыну керек емес пе?! Ол – кітап таралымы, ұлттық руханият әлемі. Әр нәрсенің ақысы болады, өткен жылы «қаламақы» деген бір сөз айтылып, биыл үміт үлкейіп келе жатқандай. Орталық Азияда Әуезов пен Айт­матов бар, бірақ біртұтас әдебиетте басқалар оза шауып, өзіндігін көрсетеді. Хэмин­гуэйді әбден ежіктеп оқыдық. Мәскеу Әдебиет институтының проза семинарында бәрін де бүге-шігесіне дейін талдап, тәптіштедік. Әрине, әркімнің әлемдік проблемасы әртүрлі, бірақ көркемдігі жағынан алға тартып, оза шауып кеткен ешкімді көрмедік. Габриэль Маркес те, жапон Харуки Мураками де солай. Біздің М.Мағауин мен Ә.Кекілбайдың, С.Мұратбеков пен Д.Исабековтің айтар проблемасы да, шеберлігі де солардан бір кем емес. Бұл жағына келгенде өзіміздің өзбектен көп нәрсе үйренсек болар еді, грузин мен армянның да ұлттық ауызбіршілікте талантқа көрсетер тағылымы зор. Ұлттық агенттік құрып, озық дүние­лер­ді дер кезінде аударып, әлемдік деңгейде үлгі тұтып ұсынып отыру – уақыт талабы. Әдебиет оқылады, қазір нағыз әдеби дүниелердің оқылып, бас­қа жұрттарға қарай бет бұрар өліара кезеңі. Басқаға кетіп жатқан мүм­кін­дікті өзімізге икемдесек қой, шіркін. Тарта алмай тұрған төрт аяғын тең басып кетер еді. Басқаға кетіп жатқан демеушілікті қайран қазақ өзінің толғауы тоқсан қызыл тіліне жұмсаса, ұлт кемесі алға жылжып, әдебиеттің түйінді сөзі айтылар еді. Демеушілік ­–  бүгінгі күнге тән қамқорлық көрінісі. Ақшаны босқа шашпай, бо­ла­шағымызға жұмсасақ дейміз ғой. Қазақстандағы «Bestseler KZ» әдеби агенттігінің негі­зін қалаушының мына сөзі көкейге қонып тұр: «Жалпы, ұлттың ұстын-бол­мы­сын көрсететін әдебиетімізді өзге түгіл өзімізге насихаттау жоқтың қасы және авторлар еңбегінің бағалануы өте төмен. Қаламақыдан күдерлерін үз­ген жазушылар жанайқайы өз алдына бөлек әңгіме. Қазақ қаламгерлері шығар­маларының әлемге таныстырылуы жақсы болса, аударылған шұрай­лы дүниелер қайда?». Қайықтың тол­қын­нан өтер кезі келді. Бәрі бірігіп, қайық­ты да, кемені де қол бұлғап қарсы алып, қошеметтеп шығарып салуымыз керек. Бұған біздің әдебиеттің қауқары жетеді. Әдебиетті насихатттау – бүгінгі өзекті мәселе. Қазір бір үрдіс қалыптас­ты. Көгілдір экранды ашып қалсаң, үш адамның басын қосқан әнші – ансамбль, оған құшырлана қол соққан тобыр. Өнер керек-ақ, оу, қара сөздің күні өтіп барады ғой. Кітапханаларға көп жұрт бас сұқпайды, бізге өзімізде барды жан-тәнімізді салып, сақтап қалатын күн туды. Қара сөздің қамын бүгін ойламағанда қашан ойлаймыз?! «Переводчики – почтовые проводники просвещения» деген Чехов сөзі де ғасыр жылжып өткенде ойға оралады. Өйткені, бұл күнде аударма – атқа жегілген жолсеріктер екендігі өмірдің де, әдебиеттің де ақиқатына айналды. Жол­ды да, пырақты да біз оң пайдала­нып, жол үстінде жөнімізді тапсақ дей­міз. Ол үшін тәуелсіз тілдің тізгініне өзі­міз ие боп, божыны бос жібермеуіміз керек. Иә, әзірге несібемізге Нобель бұйыр­май тұр. Осы сыйлықты Айтматов та ала алмай өмірден өтіп кетті. Бір нәр­сеге таң қалам. Тәуелсіздікте тілге қатыс­ты сөз көп. Соңына жеткізем деп әде­биет әлек, қолына қалам ұстағандар қақтығыста. ...Алматыдағы Абайдың алып тұлғасын кім ардақтамайды. Абайдың алып тұлғасымен күн сайын сырласамын. Хакімнің алдында әзірге ұяттымыз. Қуандық Түменбай, Халықаралық Алаш және Астана-Бәйтерек сыйлықтарының лауреаты