Бір әулеттің қос қыраны

Бірі – Аманкелді батырдың сай­ып­­қыран сарбазы болған, екіншісі –Арқалық қаласының алғашқы қа­зы­ғын қаққан Он алтыншы жылдың от-жалы­нын­да Аманкелді Имановтың ержүрек сар­базы, атақты мергендерінің бірі Назарбек Адырбайұлы болған екен. Кө­терілісшілер сапына келіп қосылған кез­де Назарбек 27 жаста болса керек.  Торғай уезінде екі кластық мектепті бітіріп, Қорғасындағы ағылшын зауытында бірнеше жыл жұмыс істе­ген­діктен көкірек көзі де ашық. Зауыт ұстасына екі мылтық соқтырып алып, Әбдіғаппар хан мен сардар Аманкелдінің қосынынан табылды дейді. Әйгілі мыңбасылар Кейкі, Өтен, Қосжандардың қатарында болады. Әрі мерген, әрі батыр, жас жігіт Күйік, Доғал, Жосалыдағы соғыстарда ерекше ерлік көрсетеді. Сардар оның қасына жүз сарбаз қосып беріп, шолғынға шы­ғарып, талай қиын тапсырмалар жүк­тейді. Жас қыранның жазалаушы­лар жасағымен болған шайқаста қаза тапқанын естіген Аманкелді батыр «Бірге өлетін серігім осы болар деп ой­лайтын едім, әттеген-ай!» деп қатты қа­мығыпты. Содан 1917 жылғы ақпанда ауылына арнайы барып, оның шейіт болғанын шешесіне естіртіп, көңіл айтады. Кейін ұлының сүйегін жеткізіп, ол әкесі Адырбайдың қасына жерленеді. Торғайдың Шәкәрімі атанған үлкен тұлға, ірі ақын Файзолла ишан Сатыбалдыұлының «Дауылда ұшқан жас қыран» дастаны жас батырдың рухына арнап мүсінделген бірден-бір ескерткіш және ерлігінің алғаш хатқа түскен айғағы. Міне, осындай ұлт азаттығы үшін жан қиған батыр сарбаз Назарбектің есімі қастерленуі тиіс деп ойлаймыз. Бірақ, әлі күнге дейін оның аты-жөні Торғай көтерілісіне қатысушылардың тізімінде де жоқ көрінеді. Боздақтың есімі Арқалық қаласының мұражайынан және Аманкелді ауданының орта­лығындағы Аманкелді Иманов мұра­жайынан лайықты орын алса деген тілек бар. Әрі Аманкелді кентінің бір көшесіне Назарбек Адырбайұлының есімі берілсе, аруақ разы болып, рухы шаттанар еді. Аманкелді сарбазының туған інісі Дүйсенбек Адырбайұлы да әкеден алты айлығында, қамқор ағадан жеті жасында айырылып, анасы Бозжеткеннен отыз екінің нәубетінде көз жазып, тауқыметті көп көреді, тағдыр тезінде шыңдалады. 1932 жылы Ташкент құрылыс техникумына оқуға түседі. Оны бітірген соң Шыршық құрылысына жолдама алады. Тасқалаушылықтан бастап, көп ұзамай құрылысшылардың бригадирі болады. Ашаршылыққа ұшырап, тарыдай шашырап кеткен Торғайдағы ағайындарды жұмысқа тұрғызып, ризық-несібесіне жол ашады. Дүйсенбектің бригадасы үсті-үстіне толығып, озат құрылысшы ретінде бүкіл Өзбекстан бойынша атаққа шығады. Байыптап қарасақ, Д.Адырбайұлы қазақтан шыққан алғаш­қы кәсіби құрылысшы екен-ау. 1936 жылы Әліби Жангелдиннің септесуі арқасында бес вагонға артынып-тартынған 42 отбасы, күллі бригадасымен елге қайтып, Ақмолаға көшіп келуі де аңыз болған ерлігі еді. Сөйтіп, Дүйсенбек Адырбаевтың Қазақ темір жолындағы алғашқы ұлттық құрылысшы кадры ретіндегі ұзақ жыл­дарға созылған жемісті қызметі бас­талады. Оның ысылған бригадасы Ақмола, Бурабай курорты, Тайынша, Қызылжар стансаларында жауапты нысандар мен тұрғын үйлер тұрғызады. Бригада 1940 жылы атақты Ақмола-Қарталы темір жол бойының құрылысына шақырылады. 1941 жылдың желтоқсанында Ақмола-Қарталы темір жолы еңбек майданы болып жарияланады. 1948 жылға дейін 680 шақырымдық темір жол төсеп, стансалар мен көпірлер, депо салады. Бригадасымен бірге Дүйсенбек Адырбайұлы үлкен абыройға жетеді. Ал 1955 жылдың қыркүйегі Дүйсекең үшін тарихи сәт болғаны рас. Аманкелді аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Т.Бодамбаев, экспедицияның саяси бөлімінің бастығы М.Бүркітов және Дүйсенбек Адырбаев үшеуі болашақ Арқалық қаласының орнын белгілеп, алғашқы қазығын қақты. Сол жерде Дүйсекеңнің бригадасы салған алғашқы төрт үй бой көтерді. Зейнетке шыққан кезінде де ғибрат­ты, саламатты істердің басы-қасынан табылды. Өзі құрметті азаматы атанған Арқалықта мешіт ашылуына ұйытқы болды. Ал 1990 жылы Торғай облысы қайта шаңырақ көтергенде аймаққа келген Елбасын ұшақтан қарсы алған топтың ішінде Торғай халқының арман-тілегін жеткізіп, ақ бата берген абыз ақсақал да Дүйсенбек Адырбайұлы болатын. Мұн­дай өнегені ұмытуға бола ма? Өзі ал­ғаш­қы қазығын қағып, бастап салған Ар­қа­лықтың бір көшесі осы кісінің атына неге берілмеске? Мұражайын да неге ұлық­тамасқа? Құрметті темір­жол­шысын ар­дақтаудан Қазақстан темір жолы мекемесі де сырт қалмағаны дұрыс-ау. Иә, қазаққа қызмет еткен Адырбай­дың қос қыраны туған елі мен жерінде құр­метке лайықты.

Қорғанбек АМАНЖОЛ,

«Егемен Қазақстан»