Тау мен шөлге бау салған

Көне де жаңа Израиль тарихы тереңде, мыңдаған жылдардың қатпарына көмілген. Оны әркім өзінше аршып алады, оны әркім өзінше түйсінеді, одан әркім өзінше сабақ алады. Сондықтан да мұнда жылдың қай мез­гілінде де ағылған жұрт ат нөпір. Сон­дық­тан да осы кішігірім шағын елде 60 қо­рық пен қорғалатын аймақ бар, ал жан ба­сына шақ­қанда әлемдегі мұражайы ең көп ел де осы. Африка мен Азия және Еуропаны жалғап жатқан алтын көпір қызметін атқарған бұл өлке әманда үлкен стратегиялық маңызға ие болды, сондықтан да әркез әлем билеу­ші­ле­рінің көз құртына айналды. Израиль жүрегі – Иерусалим үш дін – христиан, иудаизм және ислам үшін де қа­си­етті қала. Әр еврей жүрегінде өз ұлы Жара­тушының әмірімен Исақты (еврейлер содан тарайды) құрбандыққа шалуға ниет еткен Ибраһим пайғамбар, құрылысты қасиетті кә­сіп деп таныған Дәуіт патша, алып храм салдырған Сүлеймен патша-пайғамбар ерекше орын алған. Бұл өлкені семит тайпалары көне дәуірлерде-ақ мекен ете бастаған. Сол­түстіктен хет, оңтүстіктен еврей тайпалары келсе, жағалауға филистимляндар жайғасты, елдің грекше Палестина аталуы осы тайпа атымен байланысты. Біздің дәуірімізге дейінгі І ғасырда Палестинаны римдіктер ба­сып алды да, еврейлер Жерорта теңізі ма­ңай­ындағы елдерге тарыдай шашылып кетті. Орта ғасыр­ларда Палестина бір билеушіден келесіге өтті, арабтардан кейін крест жорығына қаты­сушылар, ХІІІ ға­сырда Мысыр мәмлүктері билеп, мұнан соң Осман империясының құ­рамына енді, қыс­қа­сы, 1948 жылғы тәуелсіз Израиль еліне дейін де, одан кейін де соқ­тық­палы-соқ­пақ­ты жолмен жүріп келеді еврей халқы. Баяғы Сү­лей­мен патша салдыр­ған Храм екінші рет тұрғы­зылып, қайта қи­раған. Сол екінші Храмның қалдығы – алып Батыс қабырға – еврейлер сыйынатын жалбарыну қабырға­сы­на айналған. Христиандар үшін Иерусалим Иисус Хрис­тостың жұртты уағызға үндеген, соңғы жылдары мен соңғы сағаттары өткен, прокуратор үкімінен кейін алып кресті иығына салып, тас көшемен сүрініп-жығылып, қа­бынып (оның құлап, бір сәт тізе бүккен жеріне белгі қойылған, мұндай аялдама 14 екен) қорлық пен азапқа, мазаққа төзіп, жанкешті жолмен Голгофаға шығуы, одан өзі көтеріп әкелген крестке шегелеу. Қазір Голгофа мен Исаның денесі қойылған орын (ол осында денесі оралған кебін-жамылғыны қалдырып, көкке көтеріліп кеткен) бір шіркеу астында қалған – ол Құдайдың (Пайғамбардың) табыты деп аталады. Әр жұма сайын бүкіл әлемнен жиналған христиан табынушылары Флагеллация шіркеуінен басталып (Адам ата пайғамбардың қабірі де осында екен), Құдай табыты шіркеуінде аяқталатын 14 аялдамадан тұратын крест жолымен жүріп өтеді. Крест жолындағы екінші аялдамаға Құдай анасының шіркеуі салынған, себебі дәл осы жерде Мария ана крест арқалап келе жатқан ұлы Исаны жолықтырған. Қысқасы, христиандар үшін Иерусалимнің әрбір тасы қасиетті, ал енді мұсылман әлеміне бұл қала несімен қымбат – осыған аз-кем тоқталайық. Қасиетті Құран-Кәрімнің Меккеде түскен Исра сүресі былай басталады: «Алла – пәк. Тағылымдарымыздың тамаша дәлелдерін көр­се­­ту үшін ол бір түнде өз құлын (Мұ­хам­мед ғ.с.) Мәсжид-аль-Харамнан төңірегі тұнған байлық – Мәсжид аль-Ақсаға алып келді. Алладан білгір, одан көреген ешкім жоқ». Аң­ызға құлақ салсақ, түнде пайғам­барға Жә­бі­рей­іл періште келіп, оның кеудесін ашып, ішін зәмзам суымен жуып, нұр мен құдіретке толтырып, қайта жапқан. Есік алдында күтіп тұрған ғажайып жануар – адам бейнесіндегі қанатты жылқы Буракқа (қазақтың Пырақ дейтіні содан) мініп, лезде Құдысқа (Иерусалим) жетті, сол жерден жеті қат көкке сапар шекті. Бір-ақ сәтте шалғайдағы мешіт (әл-Ақса) жанында, Ибраһим, Мұса, Иса пай­ғам­барлардың орта­сында тұр екен. Жалпы, әл-Ақса мешіті мұ­сылман әлемінде Меккедегі әл-Харам мен Мединедегі Мұхаммед пайғам­бар мешітінен кейінгі үшінші қасиетті орын деп саналады. Яғни, пайғамбар осында имам ретінде оған дейін жіберілген барлық елші-пайғам­барлар­мен бірге Аллаға құлшылық еткен. Жеті қат көкке де осы жерден көтеріліп, Алламен тілдескен, бес уақыт намаз дәл сол сәтте, яғни миғраж кезінде парыз етілген. Тіпті, алға­шын­да мұсылмандар намаз оқы­ғанда құбыла ретінде Құдысты белгілегені де ақиқат. Алып та көне әл-Ақса мешіті, оның алдында Пай­ғамбар көкке көтерілген орынға са­лын­ған алтын күмбезді мешіт – көп дінді, көп қыр­лы, көп ұлтты, түрлі мәдениет пен өр­ке­ниет тоғысына айналған қорған ішіндегі көне ша­һардың символы іспеттес. Бұл қала көше­ле­рін ерсілі-қарсылы кезіп өткенде өзіңді ондаған ғасырдың куәгеріндей сезінесің. «Уәде етілген немесе армандаған жер» деп аталатын Израиль еліне сапарлаудың сә­тін түсірген «Қазақ­стан­дық­тарды шырын­мен сау­ық­тыру» қо­ғам­дық қоз­ғалысының мақ­саты – еліміздегі жетекші бұ­қа­­ралық ақпа­рат құрал­да­рының бас­шылары мен өкілдерін тарихтың тыл­сы­мы­мен тамсанту ем­ес, Израиль еліндегі шы­рын өн­­дірісінің бары­сы мен болашағынан хабардар ету болатын. Ал көне Иерусалимге саяхат еврей еліне келген қонаққа көрсе­ті­лер құрмет белгісі болса керек. Қазақстандық журналистер жұмысымен егжей-тегжейлі та­ныс­қан израильдық компания «Ган Шмуэль Груп» 1942 жылы құ­рыл­ған екен. Ол кезде әлі қазіргі Израиль мемлекеті жоқ. Бұл өзі біздегі ұжымшар (колхоз) жүйесі бойынша жұмыс істейтін үлкен құ­ры­лым екен. Кибуца деп аталатын ұжым мүше­сі 500 адам, барлық мәселені жалпы жи­на­лыс, басқарма шешеді. Қазақстандық журналистерді трактор тіркемесіне мінгізіп, ша­руашылықты аралатты. Негізгі маманданған кәсібі – шырын өндіру болғанымен мұнда бәрі бар, яғни қызметі сан салалы. Тұрғын үйлер, коттедждер, асхана, спорт залдары, ем­хана, мал өнімдері, бақша өнімдері, тіпті балық та өсіреді. Кибуца үйлерінде 900 адам тұрады. Израиль ауыл шаруашылығындағы өзін­дік орны бар шырын өндіретін «Ган Шмуэль Фудс Лтд.» компаниясының басты акционері біз жоғарыда сөз еткен – Кибуц Ган Шмуэль – оған акциялардың 43 пайызы тиесілі, ал 33 пайызы өз еркімен «Ган Шмуэльге» қосыл­ған бұрынғы Ганир компаниясының иелерінде болса, 24 пайызы мемлекетте. Ең бастысы, бұл компанияның өзінің 18 мың гектар алқапты алып жатқан цитрус өсіретін бау-бақшасы бар. Оның 3 мың гектарға жуығы 2007-2009 жылдары отырғызылған көшет. Мұның өзі компанияның шырын және концентрат шығаратын зауыттарының жыл бойы тоқтаусыз жұмыс істеуіне негіз бола алады. Израильде ауа райы бау-бақша салуға қо­лай­лы болғанымен, жерінің 60 пайызға жуы­ғы шөл және шөлейт аймаққа, қалған едәуір бөлігі таулы аймақтардың тастақ то­пырағына тиесілі болып келеді. Су көздері де тапшы болғандықтан бұл елде тамшылатып суғару әдісі кең жолға қойылған. Біз көріп-тама­ша­лаған апельсин өсетін бауда су жер астынан скважина арқылы шығарылады ек­ен, әр ағаш­қа қанша, қашан су берілетіні ал­дын-ала есептеледі. Тіпті бір ағаштан 100-200 килограмм, 1 гектардан 50 тонна өнім алынатыны да есептелген. Есепсіз дүние жоқ мұнда. Шөл мен тауға бау, егін салған еңбек­қор еврей халқы 6,5 миллион тұрғынын асы­рап қана қоймай, ауыл шаруашылығы өнім­дерінің біразын экс­портқа да шығарады екен. Біз жұмысымен танысқан «Ган Шмуэль» тобы өнімінің 80 пайызы экспортқа шыға­ры­лады екен. Мұнда қалдықсыз технология: ал­қап пен баудан жиналған өнім зауытта сорт­та­лып, біразы базар, дүкендерге жеміс күйін­де жөнелтілсе, өзгесінен шырын, сосын шырын концентраты алынады, қабығы косметикада пайдала­ны­ла­ды. Израильдың жері Қазақстаннан 100 есе кіші болғанмен, жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнім 27 мың АҚШ долларына пара-пар, яғни біздегіден 2,5 есе көп. Ал эконо­ми­ка­дағы ауыл шаруа­шы­лығының үлесі 20 пай­ызға жуық. Бұған қалай таңырқамассың. Апель­син отаны – Қытай, алма – Орталық Азиядан, грейпфрут – Барбадостан, осының бәрін алақандай жерінде, өздерінде мәпелеп өндірістік негізде өсіріп, тіпті жаңа жерсіндірілген түрлерін дүниеге әкеліп, өңдеп, кон­цен­тратты шетелге сатып, пайда тауып отырған тәжірибеге қа­лай сүйсінбессің! Шырын рыногы әлемдегі тұрақты дамып келе жатқан сала. Мәселен, тек Германияның өзінде соңғы 50 жыл ішінде шырын қолда­ну­дың жан басына шаққандағы жылдық көлемі 40 есе артқан: 1,9 литрден 44,3 литрге жеткен. Жалпы Еуропаның, Солтүстік Америка мен Жапонияның орташа тұрғыны жыл сай­ын 30-40 литр шырын ішсе, Қа­зақ­станда бұл көрсеткіш – 10 литр ғана, есесіне біздің жер­лес­­тер жыл сайын 20 литр спиртті ішімдіктер ішеді. Яғни, «Қазақстандықтарды шы­рын­мен сау­ықтыру» қозғалысының ниеті құптарлық. Консалтингтік компания деректеріне сүй­енсек, Қазақстан тұрғындарының 70 пай­ызға жуығы шырын ішеді, шырын рыногы елімізде 2007 жылға дейін тұрақты даму үстінде болды. Ал 2007 жылы Қытай мен Еуропа елдерінде, Мысыр мен Оңтүстік Америка, Үн­діс­танда алма мен басқа да тропикалық бақ­ша өнімдерінің кем салуына байланысты шы­рын концентратының бағасы 1,7 есе, 2008 жылы 3 еседей қымбаттады. Соның сал­да­ры­нан Қазақстандағы шырын өндірі­сі­нің қар­қы­ны 20 пайызға баяулады, дайын өнім құны 25 пайызға қымбаттады. Ыстық елдерде өнім төмен болса оның Қазақстанға не қатысы бар деп таңқалмаңыз – тікелей қатысы бар. Себебі, біздің еліміздегі табиғи шырындардың 94 пайызы шетелден әкелі­нетін концентраттан дайындалады. Біздегі зауыттар шетелдік өнім жеткізушілерге жыл сайын 14-20 миллион АҚШ доллары шама­сында қаржы төлеп, концентрат алып келеді. Концентрат деген таза химиялық термин екен, бұл өзі жасанды өнім шығар деп қауіп­тенушілер де табылар. Біз Израильдегі зау­ыт­та болғанымызда осы концентрат өнді­рі­сімен егжей-тегжейлі таныс­тық. Бұл кәдімгі сығымдалған табиғи шырын, оның суы була­нып кетеді де қою, маңызды – қоймалжың негізі қалады. Сосын оны арнайы қапшыққа құйып, одан 200 литрлік бөшкеге салады. Міне, концентрат осы – жасауға қолайлы әрі бағасы қымбат. Қазақстанға әкел­ген соң оған таза су қосып, табиғи шырын жасайды, су мен қантты көбірек қосып шы­рын сусынын жасайды, бәрі де зауыт қожайы­ны мен тех­нологтардың еркінде, тұтынушы сұран­ы­сы­на қарай әрекет ететіні анық. Қазақ­станда, әсіресе, оңтүстік өңірде алма, алмұрт, жүзім, шабдалы, сәбіз, қызанақ сияқты бау-бақша дақылдарын өндірістік негізде өсіруге мүм­кін­дік болғанымен, бұл іс қарқын алмай от­ыр. Бұл оңай іс емес, Үкімет тарапынан қам­қорлық керек, жер, көшет, күтім, су, агротех­никалық шаралар, мамандар мәселесі шешілсе, оңтүстік өңірдегі табиғи жағдай мүм­кіндік береді. Еліміздегі жеміс өңдейтін қы­рық­тан астам зауыт болса, соның тең жар­тысы Оңтүстік Қазақстан облысында, 10-ы Алматыда. Дегенмен, еліміздегі ішкі рынокта үш компания – «Raimbek Bottlers», «RG Brands Kazakhstan» және «Кока Кола Алма­ты Боттлерс» алдыңғы орында. Еліміздегі барлық шырын өндірісінің 70 пайызы осы үшеуінің еншісінде. Бұлар жарнаманы да дұрыс жолға қоя білген. «Қазақстандағы шырын өндірісі» деген тақырыпта ғаламторда не бар екен деп ақтарып шыққанымызда жақсы бір жаңалық жолықтырдық. Жамбыл облысында табиғи шырын концентратын әзірлейтін кәсіпорын биыл іске қосылмақ екен. Бұл туралы об­лыс­тық ауыл шаруашылығы басқармасы өткен жылы қыркүйек айында хабар таратыпты. «Тараз тарту» ЖШС құрылысын жүргізіп жатқан бұл кәсіпорын жобалық қуатына жет­кен кезде жылына 100 мың тонна өнім бермек. Жаңадан 80 жұмыс орны ашылмақ. Жаңа ниет, бағалы бастама. Меншікті тілшіміз арқылы сұрау салып едік, бірегей зауыт әзір іске қосылмапты. Қосылар ма екен өзі?! Алақандай алқаптан өз несібесін ғана теріп жеумен шектелмей өнімін өзгелерге саудалап жатқан еңбекқор, есебі мықты еврей халқының бір ғана саладағы тәжірибесін тамашалағанда жері жүз есе үлкен алып ел адамдарының мүмкіндігі де мол екеніне иланасың да. Сәті келер... Еркін ҚЫДЫР, Алматы – Тель-Авив – Иерусалим. Суреттерді түсірген  Ирина БАЖЕНОВА.