«Қарақұйрық су ішкен қаққа келіп...»

Қазақтың қыран қанаты талатын са­йын даласы жайқала өскен өсімдік атау­лыға ғана емес, сол даланы емін-еркін кезетін тұяқты жануарларға да өлшеусіз бай. Құм­ды жердің үстінен желдей есетін тұяқ­тылардың ішінде киік тұқымдас жа­нуар­лардың алатын орны бір төбе десек, қа­те­леспеспіз. Ал еліміздің оңтүстігі мен ба­тыс­тағы Маңғышлақ жартыара­лына дейінгі аймақты мекен ететін қарақұйрық – басқа дала еркелерінен өзі­нің түр-сипа­тының көркемдігімен ерекшеленетінін кө­біміз біле бермесек те, табиғаттың тылсым си­қыры­мен жаны үйлесім­ділік табатын кез келген қазақ баласы бұған сөзсіз қанық болар. Ақбөкеннің шағындау тұрқына келетін қарақұй­рық­тың аты айтып тұр­ғандай құй­рығы қара, ба­уыры мен төрт аяғы ақшыл келеді. Әр дала қожайын­дарының өз ерекшелігі бар десек, біз сөз етіп отыр­ған тұяқ­ты жануардың бір ерекшелігі – суға төзім­ділігі. Табиғат-ана оны шөл­ге сонша­лықты шыдамды етіп жа­ратыпты. Шөптің ыл­ғалымен, ал жаңбыр жауса, соның суын ішіп жүре беретін қарақұйрықтың табиғат тылсымына етенелігі осыдан-ақ байқа­латындай. Бүгінде Алдыңғы, Орта және Орталық Азия өңі­рінде кеңінен таралған бұл дала еркесі ТМД кеңістігі бойынша тек Қазақстанда ғана емес, Әзір­байжан, Өзбекстан, Қыр­ғыз­стан, Тәжікстан, Түр­кіменстан аймақ­тарында да тіршілік етеді. Алайда, осы бір әсем де бағалы киік тұқымдас жа­нуарға кезінде аңшылық мыл­тықтың толас­сыз кезенуі олар­дың қынаша қыры­луына әкеліп соққанын көпшілік біле бермес. Мәселен, 20-ғасырдың ортасына дейін Қазақстанның жартылай шөлейт және шөлейт жерлерін мекендеген, Каспий теңізі мен Іле ойпатына дейінгі тұтас ареалды жайлаған қарақұйрықтың жал­пы саны 200 мыңға жетіп жығылыпты. Кейін Маңғышлақ жартыаралы мен Үстірт­ті қарқынды өнеркәсіптік тұрғыда игерудің салдарынан бұл тұяқты жануар­лардың са­ны күрт азаяды. Сауыры күнге шағылысқан дала еркесінің сайда саны, құмда ізі жоғалуға айналғандықтан, 1951 жыл қара­құйрыққа аңшылық құрықтың салы­нуына заң жүзінде тыйым салынған жыл ретінде тарих парағына енгізілген. Десек те, табиғаттың көркем келбетпен жаратқан тұяқты жануарына сұғын қада­ған аң­шылардың кері әрекеті оның 1978 жылы Қызыл кітапқа енгізілуіне бірден-бір себеп болады. Ал бүгінде бұл дала еркесін қанша­лықты қорғап жүрміз? Мұндай сауалдың туындауына дала жануарына бағыт­талған сыртқы күштердің күшеюі себеп болып отыр. Жабайы табиғат түрлерінің халық­аралық саудасы өте «тартымды биз­неске» айналғаны қашан?! Оның тар­тымдылығы алуан түрлі флора мен фау­наның басым бөлігінің көптеп тартыла­тындығынан. Яғни, бизнестің осы бір түрі әлемде жабайы флора мен фаунаның көптеген түр­лерінің жоғалып кетуі мен олардың мекен ету аумағының тары­луына әсер ететін маңызды факторлардың біріне айналып үлгерді. Дүние жүзінің 160-тан астам елінің жануарлары мен өсімдік әлемін сақтау мақ­сатында Құрып кету қаупі бар табиғи фауна және флора түр­лерінің халықаралық сау­дасы жөніндегі кон­вен­цияға (СИТЕС) қол қойылу тамырын да осын­дай қажет­тілік­пен бай­ланыс­тырып, тар­қат­­­­қанымыз дұрыс. СИТЕС Конвенциясы не­­гізінен жер бетінен құрып кетуге шақ қал­ған түрлерді саудалау мен басқа да жануарлар саудасының тиімді жү­йесін белгілеуге бағыт­талған. Бұл Конвенция экспорт­тау­шы елдер мен им­порт­­­­­таушы ел­дерге үлкен жа­уап­кер­шілік жүктей­ді. Қазақ­стан СИТЕС-ке 2000 жыл­дан бері мүше. Ел аумағына түз жануар­ларының заңсыз келуі мен Қазақстан аймағынан тыс жерлерге жойылып кетудің аз-ақ алдында тұрған жануарлар мен өсім­дік­тердің бар­лық түрлері­нің заңсыз шыға­рылуы­на шектеу қою, осы үдерісті оң­тайлы бағытқа бұру үшін еліміздің Ауыл шаруа­шылығы министрлігімен ар­найы ережелер бекітілген. Бұл ережелер Қорша­ған ортаны қор­ғау, Білім және ғылым министрліктерімен және Кедендік бақылау агенттігімен келісілген. Десек те, Қазақстан фаунасының тек 110 түрі ғана СИТЕС Конвенциясының қо­сымшасына енгізіліпті. СИТЕС жоғалып кету қаупі төніп тұрған жануарлар саудасы мә­селелерінде айрықша рөл атқаратын бір­ден-бір құжат. Алайда, құжатта көрсе­тілген мәселелерді жүзеге асыру оған мү­ше тараптар үшін ғана емес, жалпы халық­аралық қоғам­дастық үшін де көптеген қи­ындықтар ту­дыруда. Әрине, Конвенция­ның пәрменімен өсімдіктер мен жануар­лардың көптеген түр­лерінің заңсыз сауда­лануына тосқауыл қойыл­ғанын айтқаны­мыз жөн. Бұл тиісінше, олар­дың санының сақталуына әсер еткенін де жасырмаймыз. Мәселен, «Охотзоопром» ӨБ» РМҚК-нің мәліметтеріне сенсек, 2005-2010 жылдар аралығында еліміздің барлық аума­ғын­да­ғы қарақұйрықтардың жалпы саны 12150-ден 16200 басқа жете жығылыпты. Алайда, бұл көңіл көншітерлік көрсеткіш пе?! Жоқ. Себебі, бұл осы бір тұяқты жануар саны­ның көбейгенін білдірмейді. Кепіл де бола алмайды. «Жоғары көрсеткішті деңгей­мен» салыс­тырғанда аз ғана көр­сеткіш екенін де мойындауымыз керек. Бұл ретте қарақұй­рықты қорғап, олардың санын соншалықты көбейткенімен, соған сәйкес қиындықтар мен кедергілердің туындайты­нын да ұмыт­пауымыз керек. Бір ғана мысал. Егер, ауыл шаруашылығы саласы мамандарының сөзімен сөйлесек, бүгінде тұяқты жануарларды күн-түні қорып, қармағына іліндіргісі келетіндей ниетте жүрген браконьерлермен күрес бақылауда болғанымен, олардың қара­құй­рықты ату фактілері толастамай отыр. Сала маманда­рының айтуына қарағанда, жаппай браконьерлік іс-әрекеттер еліміздің Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай және Қызылорда облыстарының аумақ­тарын­да орын алып отыр екен. Мәселен, 2009 және 2011 жылдардың ал­ғашқы жар­тысындағы мәліметтерді сөй­летер болсақ, Алматы, Қызылорда, Маң­ғыстау және Оңтүстік Қазақ­стан облыста­рындағы Ор­ман және аңшылық шаруашы­лығы комитетіне қарасты бөлімшелер 33 қарақұйрықты атып алудың 9 фактісін тіркеген. Бүгінде сол 9 фактінің 6-уы бойын­ша қолға түскен браконьерлер жазаға тартылса, қалған 3 факті бойынша қыл­мыстық іс қозғалуда. Бұ­лардың сыр­тында жануарлар әлемін қор­ғау, тиімді пайдалану жөніндегі заң нор­маларын бұзу салда­рынан орын алған шығынды қайта қал­пына келтіруге бағыт­талған ел Үкі­метінің 2004 жылдың 5 наурызында қабыл­данған арнайы қаулы­сы бар. Бұл қаулы бо­йынша, қарақұй­рықты заңсыз аулаған браконьерге 400 айлық есептік көрсет­кіш (төменгі есептік көр­сеткіш) негізінде айып­пұл салынатын көрінеді. 2011 жылы бұл айыппұл сомасы 604800 теңгеге көте­ріліпті. Ал Қазақстан Рес­публика­сының Қылмыс­тық кодексі негізінде киік тұ­қымдас жануарларды заң­сыз түрде құрықтарына іліктірген браконьерлер 3 жыл­ға дейінгі мерзімге бас бостандық­тарынан айыры­лады. Оған қо­са, қару-жарақтары мен мү­лік­тері тәр­кіленеді. Алайда, тұяқ­ты­лар­ды қорғаудың, бра­коньерлердің аяғына тұсау салудың әдіс-амалы әлі де олқы түсіп тұрғандай көрі­неді бізге. Мұны дала еркесі саны­ның күн санап сирей түсуінен байқауға болады. 60-шы жылдары құруға шақ қалған тұяқтыларды сақтауды бірнеше бағытта жүргізу көзделіпті. Солардың бірі – оларды арнайы қорықтарда көбейтуге бағытталған. Ал 70-ші жылдары кеңес­тік кеңістік бо­йынша 7 қорықтың негізі қаланса, бүгінгі таңда солардың тек біреуі ғана жұмыс істеп тұр. Ол Өзбекстан жеріндегі «Джейран» экоорталығы. Әзір­­­байжан да қарақұйрықты сақтау, қорғау және оларды өздерінің тарихи өңірлеріне қайта жерсіндіру бағдарлама­сын қолға алғанға ұқсайды. Мәселен, аталған бағдарлама негізінде Абшерон айма­ғының шекарасына 150-ге тарта қара­құйрықты жерсіндіру көзделген. Бағ­дарламаны жүзеге асыру 2010 жыл­дың соңын ала басталған. 2011 жылы бұл бағыт бойынша жан-жақты жұ­мыстар жүргізілмек. Түркіменстандағы жағ­дай да көңілге жылылық ұялатады. Әрине, 90-шы жылдардың басында бұл елде де қарақұйрық жойылып кету қаупін бастан кешірген. Алайда, қазіргі таңда мұндағы дала еркелерінің белгілі бір бөлігі Бадхыз секілді арнайы табиғи қорымдарда қорғалуда. Бұл өзге елдерде қалыптасқан жағдайдан көрініс беретін мысалдар. Ақын Есенғали Раушановтың: «Қара-қара түлейден қаптап өріп, Қарақұйрық су ішкен қаққа келіп. Қарақұйрық – ғасырлар көше берген, Қара желін даланы қақтап еміп...» деп келетін өлең жолдары бар. Табиғат тыл­сымы мен сиқырына жаны құштар сыршыл ақынның да тұяқты жануарды ардақтап, осылайша жырға қосуы осы бір жара­тылыстың қасиетін іштей сезініп, түсін­гендіктен болар. Жақында Ауыл шаруашылығы министрлігі Орман және аңшылық шаруа­шылығы комитетінің қолға алуымен 2014 жылға дейінгі «Жасыл даму» сала­лық бағдарламасы қабылданыпты. Бағ­дарламаның өзегі – дала еркесін қорғау, есепке алу және бақылауға, сондай-ақ, оларды өздерінің тарихи мекен ету аймағына қайта жерсіндіруге негізделіпті. Ал оның діттеген жерден шығуы уа­қыт еншісінде дейміз... Ләйла ЕДІЛҚЫЗЫ.