Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек

Асқар Алатаудың сілемдерімен астасқан Суықтөбе тауының етегінде Қастек атты шағын ауыл бар. Сырт қарағанда, бұл еліміздегі көп елді мекендердің бірі ғана. Алайда оның өзгелерге ұқсамайтын көптеген ерекшелігі бар. Сол ерекшелігінің бірі – осынау шағын ауылдың бір өзінен 15-16 ғылым докторлары, 50-ге тарта ғылым кандидаттары шыққан. Және олардың бәрі де қандай ғалымдар десеңізші. Иә, еліміздің іргелі ғылымдарының әр саласына сол Қастектен шық­қан ғалымдардың әрқайсысының қосқан үлесі өз алдына бір төбе деуге болады. Әрине, Қастек ауы­лының адамдары оларды әр­дайым мақтаныш тұтады. Сол мақтауға лайық ағаларымыздың бірі, техника ғылымдарының док­торы Тоқтасын Меңдебаев де­сем, бұл артық айтқандық емес. Осы арада сәл шегініс жасасақ, еліміздің өзге өңірлері сияқты Суықтөбе бауырындағы Қастек ауылының азаматтары да басынан талай-талай жәйтті өт­ке­рген. Оның бәріне тоқталып жатуға дәл қазір мүмкіндік жоқ. Қысқа қайырғанда, сонау қазан төңкерісінен кейінгі ақ пен қызылдың қақтығысын, ұжым­дас­тырудың нәубетін, одан кейінгі Ұлы Отан соғысының бар­лық ауыртпашылығын басы­нан өткерген бұл ауылды көп елді мекеннің бірі ғана емес, бірегейі деуге болады. Олай дейтініміз, осы Қастек ауы­лының адамдары 1934 жылға дейін Кеңес өкі­метін мойын­дамай, Суықтөбе тауы­ның жық­пыл-жықпылына ты­ғылып алып, ақ гвардияшы­лармен де, қызыл­дармен де аты­сып, олардың ыр­қына көнбегені өз алдына бір әңгіме. Кейін Ке­ңес өкіметі тара­пынан сол қы­лық­тарының зар­да­бын қастек­тік­тер әбден көрді де. Біраз адам­ның қырғыз асып, жан сақ­тауға мәжбүр болуы бұл сөзі­міздің бір айғағы. Тоқтасын аға­мыздың әкесі Меңдебай ақсақал да сондай алмағайып заманда Қырғызстан асып кеткен екен. Ол Ұлы Отан соғысы басталған шақта ғана ауылға қайта ора­лып­ты. Бірақ тағдыр тауқыметі, аштық пен қуғын-сүргін, ауыр жұмыс ден­саулығына көп зар­дабын тигізсе керек, ауылға ора­лысымен-ақ дү­ниеден озған кө­рі­неді. Тоқ­тасын ағамыз бен Күләй апамыз, міне, осылайша жетім-жесір атаныпты. Бірақ ола­рдың бағына көп ұзамай со­ғысқа кеткен Мең­дебайдың бауы­­ры Нү­сіпқұл жа­раланып, елге ора­лыпты. Же­тімі мен жесірін жылат­паған ел емеспіз бе, Нү­сіпқұл аға бауырының от­басын қамқор­лы­ғына алып, Тоқтасын аға­ның алаңсыз ер жетуіне, оқып білім алуына көп көмек көрсетті. Ол кезде қазіргідей емес, ағайын мен туғанның, абы­сын мен ажын­ның өте тату кезі. Қатық­сыз қара шай­ды, қатқан нанды қақ бөліп жейтін ауыл адамдары тағ­дыр тауқыметін бірге кө­теретін. Тоқтасын ағаның құрдастары да ызғарлы соғыс жылдарының ауыр нәубетін арқалап өсті. Содан да олар қайыспайтын қара нардай берік болып қалыптасты. Ауылдағы Бұлантай атамыз аш­қан бастауыш мектепте Әбуғали Монтаев, Тоқтасын Әбді­қа­лық­ов, Хамит Дөшкеев, Базарбай Спанов, Жамал Ысқақкеліні сияқ­ты білікті ұстаздардан білім алған Тоқтасын Алматыдағы №12-ші қазақ орта мектебінде оқуын жалғастырды. Бұл мектепте де үздік оқыған ол 1958 жылы Мәс­кеудің Бауман атындағы жоғары техникалық училищесіне оқуға түсті. Біз онда 3-4 сыныпта оқи­тынбыз. Көршілес тұратындықтан да бо­лар, менің анам Сәлиха мен Тоқтасын ағаның шешесі Күләй апамыз өте тату болатын. Екеуі егіс алқабында да, қырман ба­сында да темекі тізбесінде де бірге жүріп, бірге еңбек ететін. Таң бозынан кетіп, жұмыстан қас қарая оралатын екеуі үйдегі бір шәугім шайды да бірге іше отырып, шер тарқата сырласушы еді. Сондағы Күләй апамыздың көбіне айтатыны баласы Тоқта­сын­ның жайы болатын. «Тоқ­тасы­ным оқуын бітірген соң келін аламын. Шіркін, сол күнге жетсем ғой», – деп армандап оты­ратын. Баласының жұрттың аяғы жете бермейтін Мәскеуде оқи­ты­нын мақтаныш көретін апамыз, тәубе, ол арманына жетті де. Алайда ол күнге дейін апамыздың талай қиналыстан өткені анық. Әлі есімде, бірінші курсты бітірген соң Тоқтасын аға ауылға келді. Жаз бойы тыным көрмей, ұжым­ның шөбін шабысты, асты­ғын орысты, темекісін жиысты. Бірақ күзді күні ақысын еңбек­күнмен алды. Онда колхозда ақша жоқ, еңбеккүн үшін әркімге мөл­шерлеп арпа-бидай, шөп беретін. Қалтасында көк тиыны жоқ студент Мәскеуге қайтуға ақша таппай қатты қиналған. Біреуден ала тұруға да еш мүмкіндік жоқ. Себебі, елдің жағдайы бірдей. Сол кезде Күләй апамыз зыр жүгіріп, баласының қайтар жолына қажет тиын-тебенді жылап-сықтап жү­ріп, зорға жинап бергені әлі көз алдымда тұр. Нүсіпқұл ағаның үйіндегі Тоқтасын ағаның жеңгесі Анаркүл тәтеміз де бұл әулетке оңынан кездескен екен. Күләй апамыздың алдын қиып өтпейтін тамаша келін бола білді. Сол бір сындарлы қиын шақта елдің ынтымағы мен бірлігі де кемел, пейілі де кең еді. Қазір ғой, заман кеңейіп, бақ-дәулетіміз арт­қан­менен адамдардың пейілі та­ры­лып бара жатқаны. Ол кезде қатықсыз қара көже ішіп жүрсе де жайраңдап, жарқылдап жүре­тін. Ең ғажабы, сол адамдар ең алдымен балаларының оқып, білім алғанын армандайтын. Жалпы, сол қиын-қыстау ке­зең­нің өзінде қазіргідей қарақан басын емес, бү­кіл елдің тілеуін тілеген, елдің ұйытқысы болған екі азамат менің есімде ерекше жақ­сы сақталып қалыпты. Оның бірі – Усабек атамыз болса, екіншісі мектебіміздің алғашқы директоры болған Әбуғали ағамыз еді. Усабек ата бүкіл жетім мен жесірдің қамқоршысы еді. Жоқ-жітікке үнемі көмек қолын созып отыратын. Ауылда ол кісінің ал­дын ешкім кесіп өтпейтін, айтқа­нын екі етпейтін. Көктем шыға ол елді ұйымдастырып, арық-атыз­дарды қаздыратын, ауылға су әке­летін, көшенің бойына тал-терек ектіретін, бау-бақша отырғыза­тын. Тіпті 1960 жылдары өзі бас болып алма ағашының көшет­терін әкеліп, әр үйге таратып, оны отырғыздырғаны әлі есімде. Қас­тектегі бүгінгі жайқалып өсіп жатқан алма ағашы сол кісінің егіп кеткен жемісі. Мектеп директоры болған Әбу­ғали Монтаев ағамыз да елді жинап, қамыс орғызып, ескі мектеп­тің шатырын жаңалады. Әктеп-сырлап, қожыр-қожыр мектеп үйін жұнттай қылғаны да есте. Сабақ­тан бос уақытта ауылдың бар ба­ла­сын жинап алып, оқу орда­сының айналасындағы жерді дуалмен қоршатып, бау-бақша еккізген. Көше бойлатып тал, терек отырғыздырған Әбе­кеңнің ісін ауыл жұрты ұмыт­қан жоқ. Қайта олардың әрбір ісі кейінгі ұрпақ үшін үлгі- өнеге болды. Бұл адамдар жайлы жазу­дағы мақсат та Тоқтасын аға­ның шыққан ортасының, тал бесігінен алған тәрбиесінің өзе­гі қайда жатқанын айту еді. Айтса айтқандай, Тоқтасын аға да сол жоғарыдағы ағала­рын­дай еліне шын жанашыр азамат болып қалыптасты. Мәскеудегі оқуын бітіріп келісімен Ал­ма­тыдағы жабық әскери зауытқа өз мамандығы бойынша инженер болып орналасты. Жас маман ретінде ерекше қам­қор­лыққа бөленіп, екі бөлмелі үй алды. Тоқтасын аға мен Қапуза тәтенің сол шағын пәтеріне Қастектен бармаған адам кем­де-кем шығар. Қашан көр­сең сол үйдің төрінде ауылдағы аға­йын-көрші терлеп-тепшіп шай ішіп отыратын. Ауылға “Ақ келін” атанған Қапуза тә­те­­­міздің пейілінің кеңдігі сонша, ара-арасында жұмы­сы­на жүгі­ріп барып кеп, ерінбей-жа­лықпай сол кісілерге қазан көтеріп, тыным таппайтын. “Ағаның үйі – ақ жайлау” деген ғой, әрі Күләй апамыз осын­да отырған соң біз сияқты студенттер де сол үйді жаға­лай­мыз. Орта құрсақ болып жүр­гендіктен, осы үйге анда-санда бір соғып, тыңқиып то­йып қай­тамыз. Онымен қой­май, неше түрлі жиын-тойы­мыз­ды да осы кісілердің үйінде өткіземіз. Неткен кеңдік, нет­кен қаймағы бұ­зылмаған қа­зақы мінез десе­ңізші. Қазір ондай тар үй түгіл, біреудің кең сарайдай көк ор­дасына бас­ы­ңызды да сұға алмайсыз. Сол қарапайым халықтың алғысын алғандығынан шығар, Тоқтасын аға мен Қапуза тәте жаман болған жоқ. Өндірістен кейін, ізденіп жүріп, ғылыми жұмысқа ауысты. Қазақтың Қ.Сәтбаев атындағы техникалық университетінде ұстаздық етті. Кандидаттық, докторлық дис­сер­­тациясын қорғады. Бір айта кететін жәйт, Тоқтасын 2008 жыл­ға дейін Қазақстанда мә­ши­не жасау саласынан доктор­лық қор­ға­ған жалғыз ғалым еді. Қазақ­тың инженерлік ғы­лы­мында ойып тұрып өз орнын анық­таған ол мәшине жасау са­ла­сы­ның елімізде кенже қал­ға­нын ескере отырып, шәкірт тәр­бие­леуді де ұмытпады. Иә, оның же­текшілігімен 3 адам ғылым док­торы, 11 адам техника ғы­лы­м­­­дарының кандидаты атағын ал­ды. Бұл арада Тоқаңның жүз­ге жуық ғылыми еңбектердің, жинақтардың авторы екендігін айта кетсек дейміз. Алайда ол еңбектерінің бәрінің атын атап, түсін түстеуге газет мүмкіндігі көтермейтінін ескере отырып, бірер еңбегіне ғана тоқталатын болсақ, оның қазақ тілінде мә­шине жасау тех­нологиясы тура­лы оқу­лық жазған алғашқы ға­лым екендігі де біраз жәйтті айтып тұрған жоқ па. Сондай-ақ 2000 жы­лы «Рауан» баспа­сынан шыққан мәшине жасау технологиясы жөніндегі алғаш­қы сөздіктің ав­то­ры да осы біздің Тоқаң. Тоқаң өнегелі отба­сының бас иесі. Ұл-қыз өсірген әке. Немере сүйіп отыр­ған ата. Солардың бәрі Тоқ­тасын ағаның қамқор­лы­ғы­на, жылуына бөленіп, бақытты тұрмыс кешіп жатыр десем, туған әкесінің орнын жоқтат­пай, қамқор бола білген Нүсіп­құл ағасынан қалған ұл-қыз­дарына да ол әке орнына әке бола білді. Бәрінің жоғары білім алуына жәрдемдесті. Арты­нан ерген Тоқтамысты – техника ғылымдарының докторы дә­режесіне жеткізді. Аға алдын­дағы парызын адал орындады. Ауылдың оқимын деген бар баласына да көмек қолын созудан жалыққан емес. Жанам деген жүрекке шоқ тастаған ға­лымды шәкірттері де ерекше жақсы көреді. Тоқаңның әріп­тес­тері де оның білім-білігін, адамдық қасиетін жоғары баға­лайтынын көз көріп жүр. Өз басым осындай қадір-қасиетке ие азаматты ең бақытты адам деп санаймын. Иә, Тоқтасын аға шын мәнінде бақытты адам. Серік БАЙБАТЫРОВ, Қазақстан Республикасы Жоғары әскери сотының төрағасы.