«Оралым менің, Оралым»

Қасым Аманжолов – 100   Қасым ақын 1931-1936 жыл­дарды, яғни аттай бес жылды көне, тарихы терең Орал шаһа­рында өткізді. Біз, батыс­қазақ­стандықтар арқалы ақынды Махамбет, Ғұмар Қараш, Шәңгерей Бөкеев, кешегі Жұбан, Қадыр сияқ­ты осы өңірдің бір перзенті деп есептейміз. Ақын Қасым Аманжолов Орал­ға қалай, қайдан тап болды? Батыс Қазақстан облыстық те­ле­радиокомпаниясында қызмет ат­қа­ратын журналист Мұнайдар Бал­­молдин дауылпаз ақынның Орал­дағы өмірін біршама зерттеп-зерделеп, баспасөз бетінде мақалалар жариялап, телехабарлар түсірді. Об­лыстық мұрағат­та­ғы құжаттар мен газет тігінділеріне үңілді. Қа­сым ақынға қатыс­ты дерек өте аз екен. Облыстық «Екпінді құры­лыс» газетінде өлең­дері жария­ла­ныпты, әдебиет беттерін ұйым­дас­тырғаны көрсе­ті­ліпті. Ал ақын жө­нінде ауызша әңгімелер баршы­лық. Осы жол­дар­дың авторы өткен ғасырдың алпысыншы жылдары «Орал өңірі» (бұрынғы «Екпінді құры­лыс») газетіне жұмысқа келді. Қыз­меткерлер және қала тұр­ғын­дары арасында Қасым Аман­жоловпен жұмыстас, бірге істемесе де, таныс-біліс болған қарт журналистер бар еді. Олар – Ғұбаш Жүн­дібаев, Мәжит Үмбетов, Са­дық Ғайсин, Ислам Хайрушев және тағы басқалары. Сондай-ақ облысқа ақын ретінде танылған, Қасыммен достық қарым-қаты­нас­та болған Қуан Тастайбеков пен Батыр Қыдырниязов деген ағалар аудандарда тұратын. Бұл ақсақал­дар отызыншы жылдар туралы көп айта бермейтін. Сұ­ра­пыл қуғын-сүргіннің салдары­нан шошынып қалғандықтан болар, сірә. Десек те, әлдебір жай­дың шетін шыға­рып қоятын кейде. Қасым ақынға қатысты естігендерімнен есімде қалғандарын айтайын. Жиырма жасар Қасым Оралға әскери борышын атқаруға келіпті. Ол кезде ұлттық республика жастары әскери қызметін өз елі­нің аумағында өткереді екен. Қа­сым жауынгерлік істерге машық­та­на жүріп, қолы қалт етіп босай қалғанда, «Екпінді құрылыс» га­зетінің редакциясына келіп тұ­рып­ты. Бүгінде біз Орал қаласы болашақ арқалы ақынның поэ­зия­дағы тұсауын кесті деп сеніммен айта аламыз. Яғни, оның ең тұңғыш өлеңі «Екпінді құры­лыста» жарияланғанын ақын шы­ғармашылығын зерттеушілер о бастан тап басып көрсетіп келеді. Қасым жиырма ғана жаста. Бұл – адамның арманшыл, қиял­шыл, ғаламшарды құшағына алу­ға талпынар кезі ғой. Егер ол мұның үстіне болашақ ақын болса! Иә, Орал өңірі, Шаған, Жа­йық өзендері Қасым ақынның іш­те бұғып жатқан ақындық да­ры­нын оятып, төл поэзиямызға тұғырлы таланттың келуіне жол ашты. Оралға келгенге дейін жетім бала Семей балалар үйінде тәр­биеленіп, мектеп есігін ашып, тіпті малдәрігерлік техникумды тә­мамдайды. Ленинградтағы ор­ман шаруашылығы институтына түсе­ді. Денсаулығына байланыс­ты тас­тап кетеді. Әрине, көңіліне поэ­зия сәулесі қонақтай баста­ған балауса ақын, мал-орман ша­руа­шы­лықтарының маманы бол­ғы­сы келмеген шығар. Таңдау жоқ қой жетімге. Әйтеуір, күнін көрсін деп тізімге тіркей салады ғой ол кезде. Әскери қызметінің мерзімі бітсе де, ол Оралдан кетпегені қалай? Бұл орайда ақынның болашақ жары Сақыпжамал әпкемізден ай­на­лып өте алмаймыз. Сақыпжамал да Оралда. Екеуі бұрыннан жақсы таныс-біліс болған сияқты. Жас Қасым Сақыпжамалды құлай сүй­ген сыңайлы. Осы жолдардың ав­торы өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының аяқ шенінде Мәрия есімді татар кемпірдің үйінде пә­тер­де тұрды. Редакцияда жұмыс істеймін. Қ.Аманжоловтың үш том­дығы қолымнан түспейді. Оты­зын­шы жылдары облысты Ұзақ­бай Құлымбетов деген азамат басқа­рып­ты. Сол жылдардағы ойран­ның құрбаны болып кеткен сол есімі елге белгілі қайраткер кейіннен ақталған екен. Жоғарыда аталған мен үйінде пәтерде тұрған Мәрия әни А.Н.Островский атындағы орыс драма театрында отызыншы жыл­дары еден сыпырушы болып істепті. Күнкөріс қамымен Құлым­бетов­тің үйінің шаруасына да ара­ла­сыпты. Әнидің айтуынша, Са­қып­жамал әпкеміз Құлымбетовтің зайыбына сіңлі болып келеді екен. Мәрия кейуана қолымдағы кітаптардан (бірінші том) Қасым ақын­ның жас кезіндегі суретін көріп қа­лып, «мынау Сақыпжамалға келіп жүретін ақын малай ғой» дегені бар. Сақыпжамал да ата-анасынан ерте айырылды ма, ол жағы авторға белгісіз, Оралға келіп, апа-жездесінің тәрбиесінде болған сы­ңайлы. Қасекең Сақып­жамалмен қайта табысып, ғашықтық отына шар­пылса керек. Сақыпжамал – дабылынан ат үркетін азаматтың балдызы. Ал Қасым болса, қасын­да анасы жоқ, басында панасы жоқ, салт басты, сабау қамшылы жалқы жігіт. Сақыпжамал кет әрі болмағанмен, апа-жездесі Қасым­ды қомсынған сыңайлы. Қалай болғанда да, Қасым әскерден босап, Оралда қалып қояды. Сақып­жамалға 1946 жылы Алматыда үй­ленгені мәлім. Оған өлең арнаған. Сақыпжамал! Бір өзіңде Екі әйелдің аты бар. Күн боп көзің күлгеніңде, Қабағыңнан ай туар.   Сол кез саған қарай берем Көрмегендей мен бұрын. Жанның сырын жатқан терең Оқи берем жасырын.   Сақыпжамал! Атың қандай! «Сәпен» дейміз қысқартып. Жар бола гөр айтылғандай, Сенен қайсы қыз артық?!   Махаббаттан талай жастың, Жүректері күюлі. Мүмкін, жөндеп сүйе алмаспын Өзің үйрет сүюді.   Сенен артық жар табам деп, Ойлайтын жан мен емес. Қате бассам, кетсем желдеп, Өзің сотта, өзің кеш. Ақыры түбі қайырлы болып, Қасым мен Сақыпжамал қосыла­ды. Ілгерірек кетіп қалдым білем. Иә, Қасым ақын Оралдан кетпеді. Алайда, нан тауып жеу керек қой. Оның музыкалық қабілеті күшті болыпты. Скрипкада, гармонда өте шебер ойнайды екен. Әртістік қа­бі­леттен де құралақан болмаса керек. Ол кезде Оралда орыс пен татардың, қазақтың қыз-жігіттері арасында музы­кант­тар өте көп бол­ған сияқты. Со­лардың қай-қай­сыcы да Қа­сым­ды мойындаған сы­ңайлы. Оты­зыншы жылдары Орал­да қазақ драма театры жұмыс жасап тұрған. Ол қазіргі Жұбан ақынға ескерткіш қойылған гүл­зар­да, ағаштан қиып салынған ғи­маратта орналасыпты. Қасым Аман­жолов осы театрда істепті. Ақынмен театрда жұмыстас бол­ған адамдар өткен ғасырдың ал­пысыншы-жетпісінші жылдарын­да кездесіп қалатын. Театр кейініректе өртеніп кетіп, негізгі труппа Атырау қаласына қоныс аударады. Қасекең оралдықтар арасында өз адамындай болып кетеді. Болашақ академик Қажым Жұма­лиев Алматыдағы ҚазПИ-ді бітіріп келіп, Орал пединститутында сабақ бергені белгілі. Оның да ақындық аты шығыңқыраған кез еді ол. Қасым Аманжолов өзінен бес жастай үлкендігі бар Қаже­кең­ді аға, ұстаз тұтқан сыңайлы. Ал Қажым Жұмалиев Қасымның пединститутқа түскенін қаласа керек. Бұл кезде ақын тұңғыш кітабы «Өмір сырын» баспаға дайындап жүрген ғой, содан да Алматы ойына жиі орала берсе керек. Қасым Аманжолов пединститутта жүргенінде жас ақын, кейіннен майданда ерлікпен қаза тапты. Абдолла Жұмағалиевпен танысып, достасады. Кейініректе Алматыда қайта кездесіп, соғыс­қа аттанғанға дейін жұбы жазыл­май бірге жүреді. Қасым ақын Аб­долланың қаза болғанын естіп-білгеннен кейін, әдебиеттің шоқ­ты­ғы биік туындысы «Абдолла» («Ақын өлімі туралы аңыз») поэмасын жазғаны баршаға аян. «Құдірет күші жер-жаһанның! Қанатын бер қыран құстың. Ашуын бер арыстанның, Жүрегін бер жолбарыстың! Күллі әлемнің ашу-кегі, Орна менің кеудеме кеп! Жау жолына атам сені Бомба бол да, жарыл жүрек!» Қасым Аманжолов облыстық «Ек­пінді құрылыс» газетінде мәде­ниет бөлімінің меңгерушісі болып та істепті. Облыстық газетте жеке-дара әдебиет бөлімі болмайды. Бас­қа салалармен қоса, әдебиет мәсе­лелері де мәдениет бөлімінің құзы­ретіне жатады. Осылайша жас ақын Қасым Аманжолов облыстағы қа­лам­герлердің туындыларын газет бетінде жариялап, оқырман ілти­патына бөленген екен. Өткен ғасырдың отызыншы жыл­дарында «Екпінді құрылыс» газетінің редакциясы қазіргі Дос­тық-Дружба даңғылындағы 157 нөмірлі көне ғимаратта орнала­сып­ты. Бұл көше алғашқыда Совет көшесі, кейінірек Ленин даңғылы аталды. Ақын Ғабдолла Тоқай атындағы баспахана редакция ор­наласқан ғимараттан қырық қа­дам­дай-ақ жерде болған. Жүз жыл­дан астам уақыт баспахана болған бір қабатты ұзынша үй әбден тозғандықтан, кейінірек, баспахана жаңа орынға көшірілді. Қасым ақын 1932-1933 жыл­дары қазіргі А.Карев көшесіндегі нөмірі 69-үйдің бір бөлмесін жал­дап тұрыпты. Бұл көше сол тұста Мостовая, кейініректе, С.Киров кө­шесі аталған. Қасым тұрған үйдің иесі Абдулла Патеев деген татар азаматы редакцияда есепші болып істеген көрінеді. Ол Ұлы Отан соғысынан оралмапты. Үй Абдулланың қарындасы Мұхлиса Янборисованың (дұрысы Жан­барысова болса керек) меншігіне көшеді. Янборисовтер – өскен әу­лет. Қасым ақын сол Янборисовтермен өте тату қарым-қатынаста болыпты. Осы отбасы арқылы Орал­дағы татардың талай қыз-жігіттерімен достасып, естен кетпес сауық-сайран құрыпты... Ақын пәтерде тұрған үй жақ­сы сақталған. Жаңа қожа­йындар жөндеуден өткізіпті. Үйді Янборисовтерден кейін қоныстанған татар азаматынан 1990 жылы Ұлы  Отан соғысының ардагері Сүндет Иманов деген ақсақал сатып алып­ты. Қазір бұл үйде С.Иманов­тың күйеу баласы Талғат Қизатов пен қызы Рауза Иманова тұрып жатыр. Олар осы үйде кезінде Қасым ақын тұрғанынан жақсы хабардар. «Ол кісі біртуар дарын ғой» деп сүйсіне айтады. Бір ерекше атап өтуге тұра­тын жәйт бар. Қасым ақын қыз­мет істеген ғимарат, тұрған үй, аты берілген көше Орал қала­сы­ның мемориалдық ауданына, яғ­ни, орталыққа өте жақын. Қа­сым Аманжолов көшесі Достық-Друж­ба даңғылымен (Совет кө­шесі) күншығыс жақта қатарлас созылып жатыр. Арада көше жоқ. Ақын атындағы көше оның тұр­ған үйі мен қызмет істеген ғи­ма­ратына таяу жерден өтеді. Көше Жұбан Молдағалиев, Дина Нұр­пейісова, Ғұмар Қараш, Ғабдолла Тоқай көшелерімен қиылысады. Қасым Аманжолов көшесінен қа­ра­ғанда, облыстық және қалалық әкімдіктер ғимараттары алдын­дағы Абай ескерткіші, сондай-ақ Жұбан Молдағалиев, Ғабдолла Тоқайға орнатылған ескерткіштер көрініп тұрады. Ұзындығы ал­ты шақырымға созылған Қасым Аман­жолов көшесі А.Пушкиннің ескерткішіне жетіп тұйықталады. Осы келтірілген деректердің символдық мәні бар сияқты. Жоғарыдан қарағанда, Орал­ды үш өзен айналып-толғанып, аймалап жатқандай. Осы Жайық, Шаған, Деркөл (Төрткөл) өзен­дері­нің Қасым ақынның саулы­ғы­на дем, қиялына жел бергені анық. Ол Оралға 1931 жылы кеудесінен өлең оты ұшқын ата бастаған кезінде келіп, 1936 жы­лы әбден қалыптасқан ақын ретінде Алматыға аттанады. Қасым Аманжоловта жауһар жырлар өте көп. Солардың ішінен «Орал» өлеңінің орны бөлек дер едік. Неге? «Туған елі өлең­нен құя салған» Қасым ақынның махаббат, қызық мол жылдары осы Оралда өтті. Ол ғашықтық оты­на Оралда шарпылды. Поэ­зия­ның іштегі бұла күші осы ша­һарда сыртқа жарып шықты. Ақын өзін Оралға парыздар санаса, ал біз оралдықтар Қасым ақынның аруағы алдында осы классикалық өлеңі үшін қарыз­дармыз деп пайымдауға тиістіміз. Иә, Қасым ақынның дүние есігін ашқанына жүз жыл толып отыр. Оралдан өлең буып, арман қуып Алматыны «бағындыруға» аттанғанына жетпіс бес жыл болыпты. Орал қаласы мықтап өсті, өз­гер­ді. Қасым ақынның табаны­ның табы қалған көшелер қала­ның орталығында, яғни мемо­риал­­дық бөлігінде сақталған. Көне ғи­ма­раттар мемлекет тара­пынан қор­ғау­ға алынған. Енді осы жүз жыл­дығы тұсында оның тұрған үйіне, не болмаса қызмет істеген ғима­ратына ескерткіш тақта орнату ке­рек-ақ! Бұл мәсе­лені зиялы қауым өкілдері, әсі­ресе, қаламгерлер көп­тен көтеріп келеді. Ана бір жылдары Оралда әдемі әдебиет мұражайы болған еді. Онда Қасым ақынға арналған арнайы бөлім көзге оттай басы­латын. Солақай саясат өріс алған тұста әдебиет мұражайы жабы­лып қалды. Қазір бұл мәселе қай­та көтеріліп жатыр. Белгілі ақын Ақұштап Бақтыгереева басқарып отырған Жазушылар одағының облыстық филиалы мен оған қа­расты «Қаламдастар» қоғамдық қауымдастығы басшы орындарға хат жолдап, мәселенің оң шешілуін қаузау қамында. Қасым ақын тебірене жыр­ла­ған Жайық, Шаған өзендері де қалпында. Ақ айдындары жарқы­рап жатыр. Биылғы сәуір айында Батыс Қазақстанда жойқын су тасқыны болды. Шаған, Деркөл өзендері тосын мінез көрсетті. Келтірілген зардап көлемі қомақ­ты болып отыр. Жұмыла көтер­ген жүк жеңіл дегендей, бәрі бірте-бірте қалыпқа түсіп келеді. Ақын жырлап өткен Шағанның жағалаулары бұрынғыдан да биік дәрежеде абаттанатын болады. Қасым Аманжоловтың есімі оралдықтар, жалпы, батысқа­зақ­стан­дықтар үшін өте-мөте ыс­тық. Оның жүз жылдық мерей­тойы биыл тәуелсіздік алғанына жиырма жыл толып отырған Қазақ елінде жоғары дәрежеде аталып өтуге тиіс. Біздің облыста да ақынға қатысты алуан шаралар оздырылары күмәнсіз. Қасым ақын өмірінің сәнді, мәнді бес жылы өткен Оралды жү­рек түкпірінде өле-өлгенше сақ­тады. Қабат-қатпары мол тіршілік қамы Оралға тағы бір келіп қа­йтуы­на мүмкіндік бермеді. Айық­пас ауру да иектеп алды. Алайда, ол аз жылда іргелі істер тын­дырды. Қайтыс болғаннан кейін көп ұзамай, өткен ғасырдың елуінші жылдарының аяқ шеніне таман көлемді үш томдығы шық­ты. Біздің буынның қолынан тастамай оқыған кітаптары қата­рын­да Қасым ақынның осы үш том­ды­ғы болғанын арнайы айтып өткен орынды сияқты. Оған еліктеп өлең жазғандар қаншама! Олардың бәрі бірдей ақын болып кеткен жоқ, әрине. Бірақ поэзия десе ішкен асын жерге қоятын ақынжанды оқыр­ман болып қалып­тасты. Әне, өлең құдіреті деген осы! Орал Қасымын үздіге сағына­ды. Ақын рухы оның өзі жазған­дай: «Сіркіреп жаңбыр жауғанда, Байқарсың өзің анықтап. Жаным бір жүзер ауаңда, Ауаңда сенің қалықтап» деп тұрғандай. Иә, ол Оралына екінші қай­тара оралмады. Есесіне, оның өлең­дері жетіп, жан серігімізге айналып отыр. Ең бастысы, осы болса керек! Айтқали НӘРІКОВ, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. Орал.