Еліміздегі Адам құқықтары жөніндегі уәкіл (Омбудсмен) мәртебесі Конституциямызда бекітілді. Нақтылай айтқанда, билік тармақтары арасында өкілеттіктерді қайта бөлу бағытындағы конституциялық реформалар нәтижесінде жаңарған Ата Заңымыз бойынша Парламент Сенаты Президенттің ұсынуымен аталған уәкілді бес жыл мерзімге сайлайды және оны қызметінен босатады. Бұл адам құқықтары және бостандықтарының ұлттық жүйесін айтарлықтай нығайтуға мүмкіндік береді.
Осы орайда, біз Қазақстандағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Асқар ШӘКІРОВПЕН әңгімелескен едік.
– Еліміздегі Омбудсмен мәртебесінің Конституция бойынша нақтылануы оның келешектегі қызметіне қаншалықты әсер етеді деп ойлайсыз?
– Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мәртебесінің Конституцияда көрініс табуы оның беделін көтеру ғана емес, мемлекеттегі және қоғамдағы адам құқығы мәселелерінің басымдығына назар аудару болып табылады. Сондай-ақ, бұл мәселе Елбасымыздың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында атап көрсетілген міндеттер мен басымдықтарға сәйкес келеді.
Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің жаңа мәртебесі оның қызметін реттейтін заңнамалық базаны одан әрі жетілдіруге жол ашады. Сонымен бірге, бұл қадам адам құқықтарын қорғау және қолдаумен айналысатын ұлттық мекемелердің мәртебесіне қатысты қағидаларға (Париж қағидалары) сәйкес ұлттық құқық қорғау институттары үшін қабылданған стандарттардың талаптарына жауап береді.
– Асқар Оразалыұлы, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл ретінде сіздің қолыңызда ел азаматтарының құқығын қорғауға қатысты қандай ықпал ету тетігі бар?
– Омбудсменнің қызметіндегі негізгі құрал құқық бұзушылық істердің негізінде дайындалып, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғаларға жолданған хаттар мен ұсыныстар болып табылады. Мәселен, мұндай хаттар мен ұсыныстар Премьер-Министрге, Жоғарғы Сот Төрағасына, мемлекеттік органдардың бірінші басшыларына жіберіледі. Жалпы, 2016 жылы тиісті орындарға жолданған хаттар мен ұсыныстарда пенитенциарлық, медициналық-әлеуметтік, балалар ісі, әскери және басқа да салалардағы мәселелер қамтылды. Ұлттық алдын алу тетігі (ҰАТ) шеңберінде 700-ден аса нысанда болып, ондағы жұмыстармен танысу барысында назарымызға түскен жағдаяттар да әлгі жолданған хаттар мен ұсыныстарда көрсетілгенін айта кетейін.
Биылғы жылдың бірінші тоқсанында 200-ден астам нысанға барып, олардың тыныс-тіршілігімен таныстық. Соның нәтижесінде бірқатар ұсынымдар әзірленіп, олар тиісті мемлекеттік органдардың қарауына жіберілді.
Соңғы уақытта бұқаралық ақпарат құралдары арқылы Жер кодексіне түзетулер енгізумен байланысты рұқсат етілмеген митингтер, жұмыспен қамтылмаған азаматтарды қарулы күштерге шақыру бастамасы, көп балалы отбасыларды үйден шығару, балаларды жағымсыз ақпараттық ортадан қорғау және тағы басқа да мәселелер бойынша өз ұстанымдарымызды жария еттік.
– Ел азаматтары көбінесе қандай мәселелермен арызданады?
– Бізге жыл сайын 1500-ге жуық
арыз түседі. Оларда негізінен қоғам өмірінің барлық саласына қатысты мәселелер қозғалады. Нақтылай айтқанда, олардың негізгі бөлігі құқық қорғау органдарының іс-әрекеттеріне (30%), сот шешімдеріне (28%) және жергілікті билік органдарының сапасыз мемлекеттік қызметтер көрсетуіне (16%) қатысты шағымдар болып келеді.
– Қазіргі таңда Омбудсмен мекемесінің қызметіндегі қандай жетістіктерді атап өтер едіңіз?
– Ең алдымен, Омбудсмен мекемесі мемлекеттік құқықтық жүйеде Ұлттық құқық қорғау институты болып танылды. Менің көзқарасым бойынша, біздің мекеме мемлекет пен қоғам, мемлекеттік органдар мен азаматтық сектор арасындағы медиатор қызметін табысты атқарып отыр. Осы орайда, Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің жанындағы үйлестіруші рөлін атқаратын Ұлттық алдын алу тетігі қызметін де атап өткен абзал. Ұлттық алдын алу тетігі қызметі арқасында соңғы 3 жылда Қазақстандағы 1688 жабық мекемеге еш кедергісіз мониторинг жүргізілді.
Сондай-ақ, халықаралық құқық қорғау ұйымдарымен ынтымақтаса жұмыс істеу де жолға қойылған. Біз Ұлттық құқық қорғау мекемелерінің (омбудсмендердің) Халықаралық үйлестіру комитетіне мүше болдық және оның желісінің бірі – Азия-Тынық мұхит форумы шеңберінде белсенді жұмыс жүргізіп отырмыз. Халықаралық әріптестіктің арқасында біздің ел жекелеген құқық қорғау мәселелерінде реципиент емес, донор болып келеді. Мәселен, отбасында, мектепте және қалалық ортада балаларға қатысты зорлық-зомбылыққа қарсы күрес бойынша ЮНИСЕФ-пен бірлесіп жасалған жобаның нәтижелері басқа елдерге пайдалану үшін ұсынылды.
– Елімізден тыс жерлерде тұратын азаматтарымыздың құқықтарын қорғау мәселесіне байланысты не айтасыз?
– Әрине, елімізден тыс жерлерде жүрген қазақстандықтар да тұрақты назарымызда. Олар да біздің қорғауымыздың объектісі болып табылады. Мен осы арада екі мысалға тоқтала кетейін. Біріншісі – АҚШ азаматтары асырап алған отандастарымыздың қазасымен байланысты. Аталған қайғылы оқиға бірқатар маңызды мәселелердің анықталуына жол ашты. Бұл жағдайлар бізді мемлекеттік органдарға, атап айтқанда, Сыртқы істер министрлігі мен Білім және ғылым министрлігіне сұрау салуға мәжбүр етті.
Тарата айтар болсақ, АҚШ азаматтары асырап алған қазақстандық 6609 баланың арасынан 673 бала бойынша заңмен белгіленген асырап алушылар есептері түспегені, ал 237 бала бойынша тіпті мүлдем ақпарат жоқ екені, яғни олардың консулдық есепке алынбағаны анықталды. Қазіргі таңда осыған байланысты тиісті есеп пен бақылау жүргізілуде.
Тағы бір жайт – біздің бұрынғы отандастарымыздың – қазір Ресей азаматтарының Мәскеуде заңсыз ұсталып, қанауға түскеніне және қатыгез қарым-қатынасқа тап болғанына байланысты Қазақстан азаматының жазған арызына қатысты. Біздің мекемеміздің бастамасы бойынша өзара құқықтық көмек көрсету шеңберінде екі елдің құқық қорғау органдары аталған арыздағы деректерді зерттеуге кірісті. Сондай-ақ, мен өз әріптесіме – Ресей Омбудсменіне қызметтік хат жолдадым. Ол қазіргі уақытта істі соңына дейін жеткізу мақсатымен қажетті ықпалдасу амалдарын жүргізіп жатыр.
– Сіз өз қызметіңізде қандай салаларға басымдық бересіз?
– Біз кез келген әлеуметтік, саяси, нәсілдік, ұлттық және өзге де белгілерге байланысты басым бағыттарды белгілемейміз. Омбудсмен институтының қызметі саясаттандырылмаған және мұндай үрдіске тартылудың қисыны жоқ.
Біз қоғамның осал топтарының, ең бастысы, балалардың, әйелдердің және мүгедектердің құқықтарын қамтамасыз етуге басымдық беріп, оларға ерекше назар аударамыз.
Қазақстанда балалардың құқықтары мәселелеріне ерекше көңіл бөлінеді. Білім және ғылым министрілігінде Балалардың құқықтарын қорғау комитеті бар. Былтыр Қазақстанда Президенттің Өкімімен Бала құқығы жөніндегі уәкіл қызметі құрылды. Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі бұл жаңа институттың құрылған күнінен бастап мақсаттар мен міндеттердің ортақ екенін ескере отырып, оған жан-жақты қолдау көрсетіп келеді. Сондай-ақ, бұл институт бұрын басталған жобалар шеңберіндегі жұмыстарға атсалысуда.
– Қазіргі таңда елімізде Балалар үйлерін жабу үрдісі байқалуда. Осыған қатысты сіздің пікіріңіз қандай?
– Елімізде бірқатар Балалар үйлерінің өз жұмысын тоқтатуына жетімдер мен ата-анасының қамқорлығынан шет қалған балаларды отбасыларына, яғни патронаттық тәрбиелеу мен қамқорлыққа беру үрдісі белгілі бір деңгейде әсерін тигізіп отыр. Мәселен, 2015-2016 жылдары патронаттық тәрбиелеу мен қамқорлыққа 1841 бала берілді. Балаларға арналған 48 мекеме-үй жабылды.
Алайда, жетім және қараусыз қалған балаларды патронаттық тәрбиелеу мен қамқорлыққа берудің де өзіндік мәселелері бар. Нақтылай айтқанда, жоғарыда көрсетілген мерзім ішінде аталған балалардың арасынан 399-ы кері қайтарылды. Бұл – аталған санаттағы әрбір төртінші бала екінші рет жетімдікке тап болады деген сөз. Біздің пайымдауымызша, осы мәселе патронаттық ата-аналарды арнайы оқытып, дайындау ісінің жолға қойылмағандығынан туындауда. Ал шетелдерде патронаттық ата-аналарды дайындау міндеттелген. Бұл тәжірибе біздің елімізге де енгізілуі тиіс деп ойлаймыз.
Жоғарыда айтылып өткен жағдаяттарға байланысты мен Премьер-Министрге ашық хат жолдадым. Онда қажетті базаны құрмай және қалыптасқан жағдайды есепке алмастан Балалар үйлерін таратуды тездету үрдісі түрлі қиындықтарды алдымызға көлденең тартуы мүмкін деген пікірімді білдірдім.
Жақында мен Ақмола облысының Ақкөл қаласындағы Балалар үйіне бардым. Біздің пікірімізше, бұл мекеме халықаралық өлшемдермен қарағанда үлгілі саналады. Ондағы игілікті істерді, жақсы тәжірибелерді осы бағытта қызмет көрсететін өзге де мекемелерге үлгі ретінде ұсынуға әбден болады. Мұны айтып отырған себебім, қазіргі уақытта тәжірибесі мол, мамандары сақадай-сай, инфрақұрылымы қалыптасқан, қажетті талаптарға жауап бере алатын Балалар үйлері жетім және қараусыз қалған балалар үшін анағұрлым сенімді орын болып қалып отыр.
Айта кететін тағы бір жайт, баланы патронаттық тәрбиелеуге алуда талап етілетін қажетті құжаттарды иелену тәртібі бізде өте жеңіл. Тіптен, ол Халыққа қызмет көрсету орталықтарында ресімделетін қарапайым құжаттарды алудан да оңай. Бұл жағдайдың да өз кезегінде патронаттық ата-аналар қатарына лайықсыз адамдардың еніп кетуіне жол ашатыны анық.
Келесі бір тоқтала кетер мәселе, жақында Білім және ғылым вице-министрі 40 пайызға жуық ата-ана мектепке дейінгі тәрбиелеу дағдысын білмейтіндігін, ал олардың 50 пайызы балалардың физиологиялық даму мәселелерінен хабарсыздығын айтты. Бұл мәліметте бізді алаңдатпай қоймайды.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Жолдыбай БАЗАР,
«Егемен Қазақстан»
