КСРО-дағы сол жылдардағы ашаршылықты айтқанда бүгінде Украинадағы аштық қырғыны қоса айтылады. Бірақ сол кезде 40 млн халқы бар Украинада аштан қырылғандар саны 3 млн-нан асса, 1929 жылғы санақ бойынша Қазақстанда тұрған 5 млн 965 мың адамның 1934 жылғы 1 қаңтарда аман қалғаны 3 млн 212 мың ғана. айырмашылық жер мен көктей.
1991 жылы 11 қарашада Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі ашаршылық пен саяси репрессия себептерін анықтауға арналған Мемлекеттік комиссия құрды. Оны сол кездегі халық депутаты, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры, аса көрнекті ғалым және қоғам қайраткері, академик Манаш Қабашұлы Қозыбаев басқарған еді. Комиссия құрамында тарихшылардан осы жолдардың авторы Талас Омарбеков, Мәмбет Қойгелдиев, Мақаш Тәтімов және басқалары жұмыс істеді. Бір жыл бойы бұрын аса құпия сақталған НКВД архивіндегі құжаттардан бастап, ізденіс жұмыстары Мәскеу, Бішкек, Ташкент қалаларының архивтерінде жалғастырылды. Комиссия қорытындысы Жоғарғы Кеңес Төралқасында тыңдалып, бекітілген соң, 1992 жылы 21 және 22 желтоқсанда «Егеменді Қазақстан», «Казахстанская правда» және басқа да мерзімді баспасөзде жарияланды. Сол қорытындыда жарияланған деректер бойынша, 1931-1933 жж. Қазақстанда 2 млн 200 мыңдай адам ашаршылық құрбаны болған. Оның 1 млн 750 мыңы қазақ. Бұл ашаршылық трагедиясын зерттеген, 1939-1940 жж. осы мәселені арнайы тексерген республика ІІХК (НКВД) қызметкерлерінің өздері осы деректердің толық емес екенін ескертеді. Себебі, 1929-1932 жж. Қазақстанда халықтың жаппай қарсылығы, көтерілістері болғанын, сондықтан көптеген аудандар мен елді мекендерде құжаттар жойылып кеткенін ескертеді. Оның үстіне бұл жылдар Қазақстанның ашаршылыққа ұшыраған аудандарында жаппай босқыншылықтың орын алғанына назар аударады.
Шындығында, 1929-1933 жылдар Қазақстанда бұрын-соңды болмаған босқыншылық кезеңі еді. 250 мың қазақ Қырғызстанға барып паналады, ресми тіркелгені 125 мың, қалғаны жол бойы, не сол жақта опат болғандар. Сол сияқты 200 мың қазақ Өзбекстанды, Арал, Ақтөбе өңірінен мыңдаған қазақ Қарақалпақстанды барып паналады, әрі кеткендері Тәжікстанға, Иран мен Ауғанстанға асты. Қытай жеріне шекара бойындағы аудандардан мыңдаған отбасы мал-мүлкімен қоныс аударды.
Мен өзім соңғы 6-7 жыл бойы ұдайы Мәскеу архивтерінде осы мәселемен айналысқанда анықтағаным: босқыншылыққа ұшыраған қазақтар сол кездегі КСРО-ның түкпір-түкпіріне кетуге мәжбүр болған. Сталиндік бесжылдықтар кезінде салынған алып құрылыстарға, қалаларға жұмыс күші қажет болды. Міне, сол мекемелерге жалдануға мәжбүр болған қазақтар Камчатканың балық тресінен бастап, Архангельск (Солтүстік өлке) орман трестеріне, тіптен Украинаның Запорожье облысындағы, Днепропетровск және басқа облыстарындағы кәсіпорындар құрылысында жұмыс істеген. Бұл туралы халықтың ұлттық құрамы көрсетілген Мәскеудегі 1933 жылы құжаттарда қазақтардың арнайы айтылуынан байқауға болады.
Сол жылдары жүздеген мың қазақ отбасымен Батыс Сібір өлкесіне, Түмен облысына, Свердлов облысына, Мордовияға, Ямал-Ненец ұлттық округіне босқын болып кетуге мәжбүр болған. Қазақстанға іргелес Астрахань, Саратов, Самара облыс-
тарына, Сталинград өлкесіне мыңдаған қазақ босқын болып барды. Тек 1933 жылы бірінші тоқсанда Сталинград өлкесінде 12 мың қазақтың өлімге душар болғаны ресми статистикада тіркелген. Ал олардың тіркелмегендері қанша?! Челябі, Новосібір, Том және басқа қалалардың вокзалдары мен көшелерінде аштан өлген қазақтардың көп екендігі туралы сол жерлердің басшылары Қазақстанға да, Орталық үкімет – Мәскеу де дер кезінде хабарлап отырған. Тіптен, Сібір өлкелік партия (БК(б)П) комитетінің хатшысы Роберт Эйхе И.Сталиннің атына жазған хатында Қазақ республикасының басшылығы не істеп отыр, не себептен халқын қаңғытып жіберген деп те шағымданған.
Филип Голощекинді қызметтен босату ұзаққа созылды. Тек 1932 жылы 26 мамырда Қазақ АКСР үкіметінің төрағасы Ораз Исаев өзі тікелей И.Сталинге хат жазып, бірінші басшыны өзгерту туралы оның ұсынысы тек бір жылға жуық уақыттан соң ғана орындалады. Оның хатынан кейін Қазақстанның үш облысына БОАК комиссиясы жіберіліп, мал басының күрт кеміген себептеріне назар аударылды. Бірақ ол комиссия мүшелерінің жазған есеп қорытындыларында адам өлімі ашық айтылмады. 1932 жылы 17 қыркүйекте КСРО үкіметі мен БК(б)П Орталық Комитеті «Қазақстанның ауыл шаруашылығы, оның ішінде мал шаруашылығы туралы» деген қаулы қабылдайды. Большевиктер партиясы Саяси бюросының И.Сталин қатынасқан мәжілісінде қабылданған бұл қаулының көлемі небәрі біржарым ғана бет. Онда мал басының кемуі, колхоздарды құруда асығыстық жасалған деген сөздер ғана бар да, адам өлімі туралы бір ауыз сөз жоқ. Ескертпесінде «қаулыны қабылдауға негіз болған барлық материалдар арнайы жабық сақтауға берілсін» деген сөздер бар.
Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің (БОАК) Мәскеу архивіндегі қорында сақтаулы КСРО-ның көшпелі және жартылай көшпелі аудандарындағы отырықшыландыру комиссиясының құжаттарында сол кездегі осындай категорияға жататын Қырғызстанда, Бурят-Моңғолия, Тува, Якутия, Қалмақ республикасында, тіптен солтүстіктің бұғы өсірумен айналысатын халықтарының бірде- бірінде Қазақстандағы сияқты ешқандай адам өлімі тіркелмеген. Халықты қырғынға ұшыратып, қаңғытып жіберген тек Қазақ республикасы ғана екен. Сол құжаттарда Қазақстанда ашаршылықтан қырылған халықтың 2 млн-нан асатыны нақты цифрлармен айтылған. Бұл 1991-1992 жж. жұмыс жасаған комиссия тұжырымының дұрыс екендігін дәлелдейді.
1932 жылғы 17 қыркүйекте белгіленген шаралар, Қазақстанға көмек берілу жұмыстары дер кезінде орындалған жоқ. Халық бұрынғыша қырылып жатты. Нәубет әбден шегіне жеткенде ғана БК(б)П Саяси бюросы Ф.Голощекинді қызметінен босату мәселесін жол жөнекей Бюро мүшелері мен ОК хатшыларының келісімін ауызша алған соң ғана,1933 жылы 31 наурызда қызметтен алды. Л.Мирзоянды Қазақстанға жіберу де осындай келісіммен іске асты. Тек 1933 жылғы наурыздан кейін ғана Қазақстанға арнайы астық бөлініп, көмек көрсетіле бастады.
Орталық өкіметтің нұсқауымен КСРО-ның түкпір-түкпіріне босқын болып кеткен қазақтарды еліне қайтаруға нұсқау берілді. Онда оларға қайтар жолға сол кәсіпорындар азық-түлік бөлуі де айтылды. Бірақ көп жағдайда бұл нұсқау орындалмады. Жұмыстан қазақтарды босатып қоя берген соң елге жете алмаған байғұстар Қиыр Шығыстан бастап Мәскеуге дейінгі қалалардың темір жол вокзалдары мен станцияларында өліп жатты.
Кезінде көшпелі және жартылай көшпелі деген желеумен қазақты отырықшылыққа көшіру үшін құрылған Отырықшыландыру комитеті деген құрылымның қызметі мазаққа айналды. Отырықшыландыруды қыстаулар мен әкімшілік ауылдарда отырған қазақтарды еуропалық үлгідегі поселкелерге жинаймыз деп ойлаған отырықшыландырушылар мәселені басқаша түсінді. 1929 жылы 1 қаңтарда Қазақстандағы орта есеппен шығарылған мал басы 47,5 млн болса, 1934 жылы 1 қаңтарда соның 4,5 млн-ы ғана қалды. 1934 жылдан бастап босқыншылыққа ұшырағандарды еліне қайтарудың өзі үлкен трагедиялық науқанға айналды. Босқындарға «ауа көшкендер» (откочевники) деген ресми атау беріліп, енді Отырықшыландыру комитеті сол босқындарды еліне қайта орналастырумен айналысты.
Қазақстандағы 1930 жылы 5 млн 452 мың халық сол жылы 317 400 адамға кеміді, 1931 жылы – 758 900 адамға, 1932 жылы – 769 200 адамға, 1933 жылы 690 020 адамға кеміді. Бұл ресми деректі жасаған сол кездегі өз қызмет құзыры бойынша нақты жағдайды жасырмай баяндайтын ОГПУ – НКВД органдары. Ал 1934 жылдан бастап Қазақстанға көмек көрсетілгенімен, халықтың аштан өлу фактілері 1936 жылға дейін жалғасқанын, оның еліне қайтқан босқындар арасында көп болғаны құжаттарда нақты айтылады.
Қазақстандағы ашаршылық трагедиясы ХХ ғасырдың 1921-1922 жылдары да болған. Бірақ оның бір айырмашылығы – КСРО 1921 жылы мамырдың соңында елдің көп жерінде егін шықпай қалғанын зерттеп, халықаралық деңгейде ашық дабыл қақты, шет елден көмек сұрады. Осының нәтижесінде, ол нәубеттен қиындықсыз шығуға мүмкіншілік алды.
1931-1933 жылдардағы ашаршылық – сол кездегі жүйенің қолдан жасаған қырғыны. Тіптен Қазақстанда халықтың қырылып жатқаны жасырын болды. Қазақ республикасы ол кезде негізінен мал шаруашылығымен айналысатын. Соған қарамастан, КСРО Сауда және дайындау халық комиссары Анастас Микоян Қазақстанды жыл сайын 42-50 млн пұт астық тапсыруға міндеттеп, жоспарды орындап отырды. Тіптен 1932 жылы аштық шегіне жеткенде Қазақстанды 42 млн пұт астық өткізуге мәжбүр етті. Қазақстанның мал өткізетін аймақ екені А.Микоянға сарқылмас қор сияқты болды. 1930 жылы қаңтарда ол Алматыға келіп, мемлекетке ет тапсырудың жоспарын 8-10 есе артығымен орындатты. 1931 жылы бұл тағы қайталанды. Салдарынан 1929 жылы күзден бастап 1932 жылдың соңына дейін Қазақстанда 400-ге жуық ірілі-уақты көтерілістер мен бүліктер орын алды. Қаншама адамның өмірі осы көтерілістерді басу кезінде қиылды, мыңдаған адам жауапқа тартылып, сотталып кетті.
Кеңестік жүйенің қазақ халқына қолдан жасаған қырғынының салдары осындай.
Қайдар АЛДАЖҰМАНОВ,
Ш.Уәлиханов атындағы
Тарих және этнология институтының
бас ғылыми қызметкері
