Шежірелі Шыңғыстау

Абайдың Қасқабұлағы

... Өскеменнен ертелете шы­ғып, Семей асып, Күшікбай асуы­на аз аялдап, ұлы Мұхаң туған Бөріліні бетке алғанбыз. «Шың­ғыстауды бірге сапарлаймыз» деп алдын ала келіскеніміздей мұнда бізді осындағы М.Әуезов музей-үйінің директоры Шағжан Исабаев күтіп отырған. Музей алдынан қарсы алды. Таңертең ертемен сонау Түркістаннан, «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің директоры Жандос Әубәкір бастаған қонақтар келген екен. «Бөріліні асықпай қайтар жолда аралармыз, әуелі әрідегі Ақшоқы, Жидебайдан бастайық» деп шештік те, көп бөгелместен жолға шықтық. Жол­бас­шымыз Шағжан ағамыз алдымен ұлы ақынның кіндік қаны тамған Сырт Қасқабұлаққа, яғни Абай­дың Қасқабұлағына баратынымызды айтқан. Белгілі ақын Бауыржан Жақыптың:    

Абайдың Қасқабұлағы, 
Тұлпарлар тоқтап су ішкен, 
Тұлпардай сен 
кең тынысты ең. 
Етбеттеп жатып жағаңда, 
Бала Абай сенен су ішкен, – деп жырлайтыны осы Қас­қабұлақ. 

Жалпы, бұл атырапта бір емес, бірнеше Қасқабұлақ бар. Абай­­дың Қасқабұлағы, Шәкә­рім­нің Қас­қабұлағы, Тәке­жанның Қасқабұлағы, Ысқақтың Қасқа­бұлағы, Ызғұт­тының Қасқабұлағы деп беске бө­лінеді. Бұлақ жа­нындағы шағын төбешіктегі қара тасқа: «Бұл жерде, аға сұлтан Құнанбай ауылында, 1845 жылы қазақтың данышпан ақыны Абай (Ибраһим) дүниеге келген» деп қашап жазылып, темір дуал­­мен қоршалыпты. Ақын туған төбе басында сәл аялдап, Абай­дың Қасқабұлағына қарай бет­те­генімізде бұлақ басында салқындап тұрған жыл­қыларды көрдік. Төбе үстінде сарайыңды ашатын Сарыарқаның жанға жайлы самалы, Мұхтар Әуезовтің тілімен өрнектесек, игі­лік желі еседі. Жан-жағын ши қымтаған бұлаққа келіп, бір кездері һәкім бетін жуған қасиет­ті сумен біз де беті-қолымызды жудық. Бір емес, төрт бірдей көзі бар бұлақтың су көздері аздап бітеле бастаған екен. «Шіркін, бұлақтың көздерін ашып, жан-жағын тап-тұйнақтай қып тазалап қояр ма еді» деген ойы­мызды көзімізден оқыды-ау дей­мін, Шағжан Исабаев биыл Қасқабұлақ ауылының жастары бұлақ басын жөнге келтіріп, сыртын қоршамақ ойлары бар екенін айтты.

Абайдың Қасқабұлағынан соң «Еңлік-Кебек» мазарына тәу етіп, құран бағыштап Ақшоқыны бетке алдық. Қос мұңлықтың ескерткішінің тұсынан өте бергенде жолбастаушымыз алыстан бұлдырап көрінген тө­бені нұсқады. Еңлік пен Кебекке үкім шығарылған төбе осы екен. Бұл тө­бені Ақмағамбеттің биігі деп те атай­ды. Екі есіл жас­ты ат құй­рығына бай­­лап жі­бергенде бүгінгі кесене тұр­­ған жерге дейін, қыл арқан қиы­лып түскенше сүйреген деседі. Бұл арақашықтық шамамен 15 шақы­рым.

«Жәнібек ән салады, Ақселеу тамсанады» дегендей, жолбас­таушы Шағжан ағамыз көлікте жүріп келе жатып «мынау Ералы жазығы», «алдымызда Шолақ Арқалық, Үлкен Орда, Кіші Орда, оң жағымызда Шаңтимес, ар жағында Арқат-Бұрқат таулары», «ал Абай атамыз Семейден қайтқанда Өртеңнің үстімен Жидебайға тура түсетін болған. Ол соқпақ әлі де бар» деп әр жер­дің тарихына жеке-жеке тоқталып, кей сәтте сөзін өлең жолдарымен тұздықтап, әңгіме тиегін ағы­тып келеді. «Ералы жазығы ертеде Шаңтимес, Көкжайдақ деп аталған екен. Оны басы Тар­бағатайдың Ар­балы, Сарытау аталатын бөлі­гінен ағып шығатын Ащы су өзені басып өтеді де, тасыған жылдары бүкіл жазыққа жайылып, көк шалғын өседі екен. «Бұл шалғынды пәйектің ұзыны атшаптырымға созылып, төрт-бес қозы көшке кетеді. Мұндай шалқар нуға шаң қайдан жетсін. Өлкенің ертедегі атын ел ұмыт­пай түстігіндегі жалғыз биікті әлі күн­ге Шаңтимес деп атайды екен», – деп жазған еді әкем», – дейді тамсана әңгімелеп. 

Ал Ералы кім десеңіз, «Абай жолы» романында айтылатын Бөжейдің әкесі. Әйгілі Кеңгірбай би­дің баласы. Ералы көп жасаған адам екен. Дүниеден өтер алдында кейін өзі жерленген төбені нұсқап, «ертең мұнда Ералым жатыр демейсіңдер ме, ана төбеге жерлеңдер» деп ұрпақтарына өсиет еткен деседі.

Ақшоқы

Ел мен жер тарихы жа­йындағы әңгімеге елітіп отырып, Ақшоқыға қа­лай келгенімізді де білмей қалып­пыз. Қасиет қонған, құт дарыған Ақшоқы. Абай еліндегі бүкіл халыққа мағұлұм, атағы алысқа жайылған киелі мекеннің бірі ұлы ақын өмірінің соңғы 10 жылын өткізген Жидебай десек, кезінде ұлт ұстазы Ахмет Бай­тұрсынов: «Құнанбай жұрт аузына қараған қазақтың бас адамдарының бірі болған» деп аса жоғары бағалаған дала данышпаны Құнанбай мен оның ұрпақтары жерленген Ақшоқының қазақ тарихында алар орны бөлек.     

Ақшоқының өзі Кіші Ақшоқы, Шеткі Ақшоқы, Үлкен Ақшоқы деп үшке бөлінеді. Әрине, Ақшоқыны жұрттың көбі ең әуелі құдіретті Құнанбай бабамыз мәңгілікке тыныс тапқан киелі мекен ретінде біледі. Алайда, Абай еліне ке­ле­тін туристер мен басқа да қонақтардың көпшілігінің Бөрілі мен Жидебайға ғана со­ғып, Ақшоқыны айналып өтіп кетіп жүргені мәлім. Бұл сірә, Ақшоқының ең әуелі жолдан қиыс, екіншіден, насихаттың аздығынан, басының қараусыз жатқандығынан болар деп топ­шыладық. 

 Ал Ақшоқының ұлы Абай өмірінде алар орны, ақынның алғаш­қы жарын сүйген ләззатты шақ­тары мен Әбдірахмандай аяулы ұлын өз қолымен ақтық сапарға аттан­дырған қамырықты сәт­терін өткер­ген қасиетті өлке екен­дігін ескермей жүрген секіл­діміз. Біріншіден, Ақ­шоқы – ұлы тұлғаның қыстау салған жері. Екіншіден, алғашқы жары Ділдәмен шаңырақ көтерген құтты қонысы. Ақшоқының Құнан­бай мен Кәкітай зиратынан жоғары сай түкпірінде сол кезде салынған Абай қорасының іргетасы әлі күнге дейін сақ­талған. Ақын әуелде Үлкен Ақшоқыны мекен еткенімен, көп ұзамай бір жарым шақырымдай жер­дегі Кіші Ақшоқыға көшкен көрінеді. Аз ғана ғұмырында «Талаптың мініп тұлпарын, тас қияға өрлеп», «боямасыз ақ көңіл жүрегін кірлетпей» дүниеден өткен сүйікті ұлы Әбіштің сүйегін 1895 жылы наурыз айында осы Кіші Ақшоқыда қарсы алған дейді. «Әбішті Үлкен Ақшоқыдағы Құнанбай қасына жерлеуге алып жүргенде Абай пәуес­ке соңында салт бара жатыр еді. Сақ руына сіңген керей Байысұлы Қыдыралы артынан барып сөйлесіп еді, Абай пәуескені тоқтатып, жолдың оң жағындағы шиді нұсқап, солай жіберді» – деген көргендер», – дей келіп, «бір ғажабы, осы зарлы қоштасу болған орында түп-түп ши  бүгін де өсіп тұр» деп жазады Бекен Исабаев. Нар тұлғаның ерекше жақсы көрген, келешегінен зор үміт күткен ұлдарының бірі, «Медғат-Қасым», «Еңлік-Кебек», «Абы­лай» поэмаларын жазған Ма­ғауия Шеткі Ақшоқыда дүние салған. Ақын ұлының сүйегін Үлкен Ақшоқыға қарай алып жүргенде «Мағашымның сүйегін ауыртады» деп жол үстінің ұсақ тасын теріп, пәуеске алдында жүріп отырған деседі. Осындай шерлі де шежірелі тарихы бар Ақшоқыны Құнанбайға ғана қатысты деуге бола ма? 

«Абай жолы» роман-эпопеясында 407 жер-су, 5 мыңнан астам кісі есімі аталады екен. «Шіркін-ай, осы 407 жер-су атауы түгелдей тізімделіп, «бұл жерде ұлы Абай қыстау салған», «мына жерде ақын сүйікті ұлымен қоштасқан» деген белгілер қойылса қандай ғажап болар еді» деп армандадым Ақшоқының басында тұрып. 

Ақшоқыдағы Құнанбай қоры­мын мемлекет қамқорлығына алу жөнінде соңғы жылдары аз айтылып жүрген жоқ. Үлкен Ақшоқыға келіп, Құнанбай мен оның ұрпақтары, келіндері, жақын-жуықтары жерленген бейіттерге тәу еткенімізде жанымызда бірге жүрген жергілікті азаматтар да, Түркістаннан кел­ген қонақтар да киелі мекенге өз дәрежесінде көңіл бөлін­бей отырғанын көріп, қын­жылыстарын білдіріп жатты. 

Жандос Әубәкір Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени, әдеби-мемо­риалдық қорық-музейінде директор қызметін атқарып жүргенде Абай елінің тарихына жетік Бекен Исабаев, Молдабек Жанболатов сынды қариялармен бірге Шың­ғыстауды бірнеше күн бойы аралап, тарихи жерлерді суретке, видеоға түсіріп, қыстақтардың орнын белгілепті. «Сол кезде аңғарғаным, тарихи уақиғалар өткен орындардың көпшілігінде шаруа қожалықтары отыр. Ертең әлгі шаруа қожалығы сол жерге өз атасының атын бермесіне кім кепіл? Өкінішке қарай, қазір көптеген елді мекендер тарихи атауын жоғалтып, кісі аттарымен аталып барады. Әуезовтің ұлылығы сол, «Абай жолында» жер-су атауларының бәрін жазып, айтып кеткен. Тарихи жер атауларын сақтау үшін бәріне белгі қою керек. Бұған көп қаржы кете қоймайтын шығар», – дейді Жандос Әубәкір. 

Ақшоқының бүгінгі жайы Абай ауданының зиялы қауым өкіл­дерін де алаңдатып отыр. Есімі елге белгілі абайлық ақын Төлеген Жан­ға­лиев ұлы Абайдың 150 жыл­дық мерейтойында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей қамқор­лығымен Жи­дебайда алыптарға ғажай­ып кесене салынып, Шыңғыс елі ру­хани жаңғыруды бастан кешке­нін есіне алып, Ақшоқыға да осындай бір рухани серпілістің қажет болып тұрғандығын тілге тиек етті.
«Меніңше, рухани жаңғыру Абай елінен басталуы керек. Ақ­­шоқыға келсек, дәл қазір Құнан­бай бабамыз халқымен қайта қауышқан тұста ұлы ақын­ның әкесі жатқан мекен алаш баласының аялдайтын қасиетті орынға айналуы қажет. Қазір Ақшоқыға кісі бармайды. Бара қалғанның өзінде келушілерді қарсы алатын, Ақшоқының тарихы, қорымда кімдердің жерленгені туралы тәптіштеп айтып беретін адам жоқ. Біз Абайдың басына қалай келетін болсақ, ақынның әкесіне де солай келуіміз керек. Ақшоқыға дейінгі 21 шақырым жол асфальт­талса тіпті ғажап болар еді»,  дейді Төлеген ақын.

Ақшоқыдан кейін Құнанбай әулетіне құтты қоныс болған, һәкім өмірінің соңғы жылдарын өткізген Жидебайға ат басын тіредік. Біз барғанда Абай мен Шәкәрім кесенесі аумағындағы амфитеатрға күрделі жөндеу жұмыстары жүргізіліп жатыр екен. 1995 жылы аталып өткен ақынның 150 жылдық мерейтойы қарсаңында ғажайып кесене салынып жатқан кезде бүгінгі амфитеатр тұрған жердің төменгі қабаты түркі әлеміне қатысты музей болады деп жоспарланған көрінеді. Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени, әдеби-мемориалдық қорық-музейінің директоры Болат Жүнісбеков кесенедегі жөндеу жұмыстары аяқталғаннан кейін төменгі қабаттарды кәдеге жаратуды жоспарлап отыр­ған­дарын айтты. Мәдениет және спорт министрлігіне қарасты «Қазжаңғырту» мекемесі 2015 жылы Жидебай мен Бөрілідегі музей-үйлеріне күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізген екен. 2016 жылы Жидебайдағы музей-үйінің жәдігерлер қоятын 20-дан астам сөрелері ауыстырылып, Абай мен Шәкәрім кесенелеріне ағымдағы жөндеу жұмыстары жасалыпты.

Қоңыр әулие үңгірі

Ұлылар мекенінде тек Құнан­бай, Абай өміріне ғана қатысты емес, тарихы тереңнен тамыр тартатын киелі орындар жетерлік. Соның бірі де бірегейі – Қоңыр әулие үңгірі. Қоңыр әулие үңгірі жайында ел арасында аңызға бергісіз әңгімелер көп. Әйгілі Қабанбай батыр «Дарабоз» атағын осы жерде алған деседі. Бұл туралы «Абай жолы» романында да жазылғаны белгілі. Үңгір маңында жоңғарлармен қаншама кескілескен қанды шай­қастардың өткенін сол төңі­ректегі тас қорымдардың өзі әйгілеп жатқандай. Алайда, дәл қазіргі уақытта Қоңыр әулие үңгірін жұрттың көбі тарихи мекен ретінде емес, тек емделу орны ретінде қабылдап жүрген секілді. Қасиетті үңгірді түсініксіз діни ұйымдардың табыс көзіне айналдырып алғаны жайында да БАҚ бет­терінде айтылып, жазылған еді. Осы жолғы сапарымызда сол түсі­нік­сіз діни ұйымдардың үңгір сыртына бірнеше тас қойдырып, мән-мағы­насы бұлыңғырлау сөздерді жазып қойғандарына куә болып, қынжыл­ғанымыз рас. Сөзіміз дәлелді болу үшін үңгір­ге кіреберістегі тастың біріне жа­зылған жазуды тура сол қал­пында келтірсек дейміз.   

«Қоңыр әулие
Жазылған адал ғұмыр
маңдайына, 
Қамқор болған елі-жері, 
халқының жағдайына. 
Қоңыр атың асыл, затың батыр, 
Рухың шат болсын жаннат сарайында. «Ата жолы» Қара­ғанды 2007 мамыр Қарашаш ана ордасынан». Осы ақ тастың жанындағы қара тасқа да ма­ғынасы осыған ұқсас өлең жолдары қашап жазылған. Тек соңына «Ақ жол. 13.Х.2003 ж» деген белгі қойылған. 

Қоңыр әулие үңгірі қазір жеке адамның иелігінде екен­дігі белгілі. Жыл сайын, әсі­ресе, жаз уақытында еміне шипа іздеп келетін адамдардың қатары қалың. Соны ескерген болуы керек, үңгір алдына асхана, монша секілді келушілерге қызмет көрсететін кешен салынған. Айтпағымыз – бұл емес. Айтпағымыз – осынау қасиетті үңгірді мемлекет қарамағына алу жөнінде әңгімелер ара-тұра айтылып жүргенімен, ешқандай нәтиже болмай отырғандығы. Жалпы, Абай ауданында 35 мәдени-та­рихи ескерткіш бар екен. Оның 10-ы Абайдың «Жидебай-Бө­рілі» мемлекеттік тарихи-мә­де­ни, әдеби-мемориалдық қо­рық-музейіне қарайды. Абай аудан­дық мәдениет, тілдерді дамыту, дене шынықтыру және спорт бөлімі басшысының орынбасары Елдар Оразалин осыдан бір-екі жыл бұрын Қоңыр әулие үңгірін тарихи-мәдени маңызы бар ескерткіштер қатарына алу жөнінде облыстық мәдениет басқармасына хат жолданғанын жеткізді. 

Жуықта Өскеменде Елба­сының «Рухани жаңғыру: бола­шаққа бағдар» мақаласында көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру бойынша облыс әкімі Даниал Ахметовтің қатысуымен жиын өтіп, сол жиында Шығыс Қазақстандағы киелі орындар картасы жасалатыны туралы айтылған-ды. Аталған өңірлік бағдарламаға Қоңыр әулие үңгірі де енеді делінген. Осы бағдарлама аясында үңгірдің жағ­дайы бір жөнге келер және біз жоғарыда сөз еткен Ақшоқыдағы Құнанбай қорымы да өңірдің киелі орындары картасына енгізілер деп үміт етеміз.

Құнанбай демекші, Абай ауданының орталығы Қарауылға барғанымызда ақжолтай жаңалық естідік. Аудан әкімі Тұрсынғазы Мүсә­пірбеков биыл тамыз айында Қарау­ылға Құнанбай ба­бамыздың еңсе­лі ескерткіші орнатылатынын айтты. Биіктігі тұғырымен қоса алғанда 9 метрге жуықтайтын ескерт­кіш мыстан құйылып, әзірленіп жатыр екен. Қойылатын орны да белгіленіпті. Биыл елімізде әлемге әйгілі жазушы Мұхтар Әуезовтің 120 жылдық мерейтойы аталып өтілетіні мәлім. Аудан басшысы қаламгердің мерейтойы атаусыз қалмайтынын, күзге қарай үлкен салтанатты шара, ауқымды конференция өте­тінін, ұлы тұлғаның туған жері Бөріліге апаратын 4 шақырым қара жол толық асфальтталатынын жеткізді. Тағы бір жағымды жаңалық, ұлы Абай жастық шағында ғашық болған Тоғжан Сүйін­дікқызының Тоқтамыс ауылы төңірегіндегі бейітіне тас қойылып, маңы қоршалған екен.   

Түйін

Абай еліне сапарымызды Бө­рі­ліден бастап, Бөрілімен түйіндедік. Мұхтар Әуезов му­зей-үйін аралап, ондағы жәді­гер­лермен танысып, жазушының әкесі мен анасы, ағасы Қасымбек пен жеңгесі Ғалия жерленген кесенеге тәу еттік. Бай­қа­ғанымыз, Бөрілінің маңында да әрқай­сысына жеке-жеке белгі қоюға тұрарлық тарихи жерлер көп екен. Ұлы Мұхаң дүние есігін ашқан Аяқ қараған, Бас қараған, Бүйрек қараған, жазушы балалық шағында суына шомылған Қарасу, ұлы Абай Біржан салды қарсы алған Тізе су, Ділдә анамыз өмі­рінің соңғы күн­дерін өткізген Аралтөбе... Айта берсек, алысқа кетерміз. Шағжан Иса­баев бір ғана жай көңілін алаңдататынын, һәкім Абайды әлемге таныт­қан қаламгерді тәрбиелеген, оқуға апар­ған туған ағасы Қасымбек пен жары Ға­лияның басына осы уақ­ытқа дейін тас қойылып, белгі соғыл­ма­ғанын айтты. Жазушының 120 жыл­дық мерейтойында аудан азаматтары игі істі қолға алар деп сенеміз.  

«Менің сіздерге айтайын деген арманды, иә, иә, асыл арманды сөзім бар еді. Шыңғыстың елі мен жері сендер дүнияға Абайды бергенсіңдер!.. Сендер халқыма әлі Абайдай перзент бересіңдер... беруге тиіссіңдер... Бересің! Мен оны көрмей кетіп бара жатырмын. Әлде сол мына қара табандарым арасында тұр ма екен! Осы Қарауылда, анау Жидебай, Орда бойында мен де жалаңаяқ жүгіріп жүргенмін. Мұхтардың аяғы аспаннан салбырап түскен жоқ. Халық пен халық, адам мен адам біліммен теңеседі. Ұлт дүнияға берген тұл­ғалы ұл-қыз­дарымен өл­ше­неді»,  депті қайран Мұхаң 1957 жылы Абай еліне, туған же­ріне соңғы рет келгендегі тебі­реніске толы сөзінде. Бөріліден шығып, Семейді бетке алғанда жазушының осы сөзі ойға орала берді. 

Азамат Қасым,
«Егемен Қазақстан»

Өскемен – Семей – Бөрілі – Ақшоқы – Жидебай – Өскемен