Біздің кейіпкеріміз 2010 жылдан бастап дінге бет бұрды. Бірақ иман іздеген албырт жасты арамзалар алдап соқты. Теріс ағымның соңы теріс батаға ұрындырып, ақыры темір торға қамалды. Кім кінәлі? Не үшін?
Иә, солай. Адаспас үшін қылмыстық жолға түспеу керек дейміз. Бірақ оны әркім үнемі жадында ұстамайды. Ұстаса да бұра тартатындар көп. Біреулер біле тұра жамандық іске бет бұрады.
Сотталған Асхат Рахметов те кезінде спорттан біраз жетістіктерге жетіп, Қазақстан мен Орталық Азияда дойбыдан чемпион атанған. Алайда, айдың-күннің аманында теріс жолға түсіп кетті. Сол жолда жүріп қылмыстық әрекеттерге қалай барғандығы, адам шошырлық қылмыс жасағаны, артынан ұсталып опынғаны, бірақ өмірлік түзелмес қателік жібергені туралы «Қазақстан» телеарнасынан көрсетілген «Ақиданың ақыры» атты фильмде егжей-тегжейлі баяндалады. Осы фильмді көре отырып, жат идеологияның бауына шырмалған жандардың обалы кімге деп ойлайсыз. Бірақ не істесе де, қандай қателік жіберсе де, ең алдымен, адамның өзіне байланысты ғой. Сол қателікке Асхат Рахметовтің өзі ұрынды. Аталған фильм баяндаған оқиғаларға көз жүгірте отырып, мәселенің байыбына тереңірек бойлай түсеміз. Сондықтан ұғынықты болуы үшін фильм желісіне кезек берейік.
Фильм былтыр Ақтөбе қаласында маусым айында ұлық рамазан айы басталардан тура бір күн бұрын болған төбе құйқаны шымырлатар суыт оқиғадан басталады. Қасиетті айда Ақтөбе қаласында ұйымдасқан қылмыстық топ террорлық акт жасады. Өкініштісі сол, сырттан келген жау жоқ. Бөгде ниеттілердің айтағына ерген жастар бейбіт күннің берекесін қашырды. Қолдарына қару алып, қаныпезерлікпен қандастарын өлтірді. Қаншама отбасы бір күнде қара жамылып, қаншама ана шашын жайып аңырап қалды.
Фильмде көрсетілгендей, өткен жылғы қанды оқиғаны еске алу Асхатқа да ауыр тиетін көрінеді. Болған оқиғаны ол күрсіне есіне алады. Дәл 4 маусым күні таныстары – Арман Айтуған мен Дмитрий Таңатаров оған алма кезек телефон соғады. Біз шілдехана жасайын деп жатырмыз, яғни ақида – арабша, ал қазақшасы – шілдехана. Тез кел дейді. Асхат Ақтөбеге асығыс аттанады.
Сағат таңертеңгі 12-ге қарай Асхат айтылған мекенжайға жеткенде шақырылғандардың алды-арты толық жиналыпты. «Елу, алпыстай адам жиналған екен. Бір бөлмелі пәтер. Сыймағандар болды. Көбісі дәлізде тұрды. Қайсыбірі бір жаққа звондап жатты. Бірақ телефондарды жинап алды. Ас үйге алып кетті. Артынан бізге су және құрма берді. Содан ауыз тидік. Телефон жинап алғаннан кейін жиһад туралы, Сирия жайында айтылды. Ауғанстан, Америка туралы айтылды. Менің түсінуімше, Америка президентін айтты. Олардың барлығы мұсылмандарды өлтіріп жатыр, түрмеге жауып жатыр. Тоқтату керек деген мағынада сөз болды. Сосын Таңатаров өзінің дәптерін алып «Өлім және ұйқы» деген лекцияны оқыды. Сол жерде қанды жоспар туралы айтылды», дейді сотталған Асхат Рахметов.
Қанды жоспарды ұйымдастырушылар Дмитрий Таңатаров, Арман Айтуған және Сұлтан Кабиевтің алдын ала мұқият дайындағанынан жиналғандардың көбі бейхабар болған. Жамағат бірауыздан Дмитрий Таңатаровты сол жерде әмір, яғни басшы етіп сайлайды. Бұлар бір-бірлерін көбіне азан шақырып қойған есімдерімен емес, кейіннен өздері таңдап алған арабша лақап аттарымен атайды. Сондықтан Дмитрийді барлығы «Әбдулмумит» дейді. Содан көзі қанталаған топ тал түсте Әлия Молдағұлова көшесіндегі «Паллада» қару-жарақ дүкеніне бет алады. Сотталған Арсен Таңатаров: «Олар ерте дайындалған. Дәл қару-жарақ дүкеніне жақын тұстан пәтер жалдаған. Бәрі жүгірді, мен де арттарынан жүгірдім. Видеода көрініп тұр. Сол 25 адамның соңында үшінші болып келгенмін. Кіріп барсам, бәрі қирап жатыр. Бір адам қан-қан болып жатыр. Сол жақтағы бөлмеге барсам, онда да астаң-кестен. Мылтық алып жатыр. Мен де пистолет алдым да, қайта орнына қойдым. Себебі, оны қолдануды білмеймін. Қандай патрон салу керек, оны өмірде ұстап көрмегем. Қолымда бірнәрсе болсын деп пышақты алдым».
«Қару-жарақ дүкенін басып алған қылмыстық топ, алдымен сатушыны атады. Сатушы жантәсілім алдында дабылдатқышты басып үлгерген. Дүкенді он минуттай ойрандаған олар қалаған қаруларын алған. Террорлық топты тойтару үшін алғаш болып жеткен «Күзет» қызметкерлерін мұздай қаруланған жиырмадан астам адам оқпен қарсы алады. Атыс кезінде «Күзеттің» қызметкері Мейірхан Тәжібаев оққа ұшады. «Паллада» қару-жарақ дүкеніне жедел жеткен жас жігітті террористер сол сәтте-ақ жер жастандырды. Бұл қарулы топтың соңғы құрбаны болмады.... Оқиға орнына іле-шала жеткен үш полиция қызметкерін де жаралаған экстремистер бес қаруын сайлап, келесі нысанға аттанады.
Сотталған Арсен Таңатаров: «Мен сөреде жатқан травматикалық тапаншаны алдым. Сосын бәріміз көшеге шықтық. Еркебұланда да қару болды. Бірақ екеуміз де қаруымызды тастадық. Қасымдағылар үлкен бір автобусты тоқтатты. Автобусқа кірген соң, Дмитрий Таңатаров жүргізушінің басына автоматты тақап, әскери бөлімшеге қарай жүр деп бұйырды».
Автобустағы жолаушыларды апыл-ғұпыл түсірген террористер жүргізушіге Есет батыр көшесіндегі Ұлттық ұланның әскери бөлімшесіне жедел жеткізуді бұйырады. Ал қылмыскерлердің алтауы болса, полиция қызметкерлерінің көлігіне отырып, «Пантера» қару-жарақ дүкенін бетке алады.
Әскери бөлімшеге шабуыл сәтсіз аяқталды. Сарбаздар қару-жарақ қоймаларын дер кезінде жауып үлгерген екен. Жан алысып, жан беріскен атыс кезінде үш әскери жауынгер оққа ұшып, алтауы жараланды. Құқық қорғау органдары қылмыскерлерді ұстау үшін дереу антитеррорлық шараға кірісті.
Тура бір аптаға созылған арпалыста қылмыскерлер түгел құрықталды. Антитеррорлық операция барысында 9 күдiктi ұсталып, 18 діни экстремистің көзi жойылды. Өкінішке қарай, терроршылардың қолынан 3 әскери қызметші мен 4 бейбіт тұрғын қаза тапты. 7 әскери қызметші мен 12 полиция қызметкері жарақат алып, 40-тай адамға медициналық көмек көрсетілді.
Осылайша ел ішін алатайдай бүлдірген терроршылар Қазақстан тарихында болмаған қанды қасап жасай жаздайды. Бірақ қараша қауымды қан қақсатқан жаудың алыстан келмегені белгілі болды. Террорлық әрекетті салафилік идеологияның өкілдері жасағаны әшкере етілді. Осы оқиға туралы фильмде Ақтөбе облысы дін істері басқармасы «Аңсар» ақпараттық-талдау орталығының басшысы Жандәулет Сүлейменов былай дейді: «Олардың арасында біздің Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы ұстанатын, біздің бабаларымыз ұстанған, Әбу Ханифа мазһабын ұстанған бірде-бір адам болмаған. Және олар салафилік-уахабилік бағытта жүрген азаматтар екендігін өздері де көрсетті. Демек, бұл жерде салафизм мәселесі тұр».
Жалпы, бүгінде террористерге психотроптық зат беру арқылы ақылынан алжастырып қылмыс жасату жиі қолданылатын әдістердің бірі. Арнайы сараптама қылмыскерлердің қан құрамынан қуатты психотроптық заттардың барлығын анықтаған. Сотталған Асхат Рахметов: «Сотта білгенімдей су мен құрманың ішінде психотроптық зат болған екен. Ол санамызға қатты әсер етті. Сонда кейбіреулер жылады. Біз сезімге елітіп, көпшіліктің соңынан еріп кеттік».
Әрине, теріс дін жолына түсіп, жат елдегі салафилік ағымға табынатындардың бұл бірінші қантөгуі емес еді. 2011 жылы Ақтөбенің Темір ауданына қарасты Шұбарши мен Кеңқияқ ауылдарындағы қанды оқиғаға да шет елдің пәтуасы себеп болғаны мәлім. Қазір өз алдымызға тәуелсіз елміз, өзіміздің діни басқармамыз бар. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы жанындағы ғұламалар кеңесі салт-дәстүр, ұлттық дүниетанымға сай пәтуалар шығарып келеді. Ал сырттағы әрбір айтаққа еру, белгісіз біреулердің ойдан шығарған пәтуасымағын басшылыққа алу адамгершіліктен адастырады, ауыр қылмысқа апаратындығын аңғартады фильм мазмұны. Осы орайда Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти Ержан қажы Малғажыұлы: «Әр елдің өзінің пәтуасы бар. Демек, әр азамат өз елінің пәтуасымен ғана жүруі керек. Қазір өзіңіз ойлаңыз, қаншама ислам елі бар. Соның бәрі пәтуа шығара берсе, біз соны ала берсек не болады? Сырт жақта тұрған қалаған адам пәтуасын бере салады. Оның бәрімен жүре беру мүмкін емес. Ол болмайтын, шариғатқа қарсы нәрсе».
Сонымен Ақтөбедегі ойранда өрімдей жастарды өлімге итермелеген не? Оларды бейбіт жандардың қанын мойынына жүктеуге жетектеген кім? Бұл сұрақтарға фильмде барынша зерделеніп жауап қайтарылады. Әрине, оның бәрін тізе беру мүмкін емес. Бірақ бұл орайда Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти Ержан қажы Малғажыұлы былай дейді: «Ақида мәселесі. Салафизмнің ұстанатыны – осы. Ең үлкен қателігі де сол. Тіпті намаздың шарттарын, басқа шариғи нәрселерді білмей жатып, олар ақида, ақида дейді. Ақида деген үлкен ілім. Олардың діни ілімі жоқ болған соң, оны жоғалтып алудан қорқады. Оны өздері жете түсіне де алмайды. Бір шаруа істесе, мен ширк істеп қойдым деп қорқады. Біреу бірдеме істеп жатса, анау ширк істеп жатыр деп ойлайды. Неге дейсіз бе? Өйткені өздері ширк істеген адам «кәпір» оны өлтіру керек деп айтып қойғаннан кейін. Бұл осылайша жалғаса береді, жаулыққа ұласа береді...».
Ақиданы алға тартып адастырғандардың басты қателігі де осы ақиданы жете түсіне алмауда екені рас. Ақида – адамның сенім сұрақтары мен қоршаған дүние жөнінде қалыптасқан танымы, пікірі, діни ұстанымдар жиынтығы. Мұсылман ақидасының түп негізі – Құран мен Сүннет. Демек, ақида – сенім. Ал сол сенімге селкеу түсіре отырып қорқыту, ақида арқылы адастырып, тозақ арқылы торға түсіру дін атын жамылған топтардың басты қаруы. ҚМДБ-ның Ақтөбе облысы бойынша өкіл имамы, «Нұр Ғасыр» облыстық орталық мешітінің бас имамы Төлеби Оспан: «Мұндай қадамға бұлар бір ғана сөз арқылы бірден шығып кеткен жоқ. Бұл жерде бұған дейін мемлекетке, құзырлы органның қызметкерлеріне, имамдарға, жалпы қоғамға деген ішкі жеккөрушіліктің белгілі бір дәрежеде қалыптасқандығын көреміз», дейді.
Террорлық актіге қатысқандардың көбі 18 бен 30 жас аралығындағы тепсе темір үзетін жігіттер еді. Ақтөбе облысы Дін істері басқармасы «Аңсар» ақпараттық-талдау орталығының басшысы Жандәулет Сүлейменов: «Теріс бағыттағы пиғылдағы діни идеологиялардың тактикасы – жастарды құрыққа түсіру. 14 пен 29 жас аралығын біз жастар деп айтамыз. Неге жастарды таңдайды, өйткені жастар кез келген ақпаратты бойына тез сіңіреді, нәтижесінде келетін залалдарын ойлап жатпайды. Қызу қанды, күш қайраты бойында тасыған. Сол себепті, ақпаратты тез қабылдап, соған сай тез әрекет етуге бейім. Сондықтан да, жат пиғылдылар олардың діни сауатсыздығын осылай пайдалана отырып, өздерінің діттеген мақсаттары мен астыртын саяси идеологиясын жүргізіп жатқанын біз көріп отырмыз», дейді. Бұл бағытта қоғам қайраткері Аманкелді Айталы да: «Негізінен, біз мұны өзіміздің ішкі идеологиялық дамуымыздан іздеуіміз керек. Біздің ішкі осалдығымызды сыртқы күштер жақсы пайдаланады. Ол рас, сондықтан мәселе әлі де болса өзіміздің ішкі қоғамдық қатынастармызда, өзіміздің тәрбиелік жұмысымызда деп ойлаймын», дейді.
Ал фильмнің екінші бөлімінде адасқан жастардың осы кезге дейінгі өмір жолдары айтылады. Олардың жақсы оқу бітіргендері, қызметке тұрып, шаңырақ көтергелі жүргендері, сөйтіп әркім өз өмір жолымен бейбіт жүріп жатқаны суреттеледі. Бірақ теріс ағымға арбалғандықтан теріс жолға түскені сотталғандардың өкінішімен аянышты суреттеледі.
Қанды оқиғаның басты ұйымдастырушылары – Дмитрий Таңатаров пен Арман Айтуғанның қаржылық себептерге байланысты Сирияға бара алмай қалғаны белгілі болды. Сондықтан олар жиһадты Қазақстанда жасауға шешім қабылдаған. Жалпы, былтырғы жылғы Ақтөбе терактісіне қатысқандардың көбі Сирияға баруға үгіттелгендер. Радикал ағымның ықпалымен ұйымдасқан қылмыстық топтың қатарына қосылғандар опық жеп, көздерінен қанды жас ағуда. Олар енді алдау мен азғыруға өзгелердің де еріп, өзектері өртенбегенін қалайды. Ақтөбе оқиғасынан соң терроризммен күрес күшейді. Заң қатайтылды. Тіпті шетелге «жиһад» деген желеумен кеткендер азаматтықтан айырылады. Осылайша аталған фильмде тәуелсіздіктің ширек ғасырлық мерейтойына салафилік ағым өкілдерінің жасаған қаралы «тартуы» қазақ тарихына қара әріптерімен жазылып қалғаны баян етіледі. Енді бұдан былай мұндайға жол бермеу үшін радикал топ өкілдерімен ашық сұхбаттар жүргізіп, ағарту жұмыстарын жандандыру керектігі баса айтылады. Өйткені, лаңкестікпен тіресте, радикал ағымдармен күресте тұтас қоғам болып жұмыла кіріскенде ғана бір нәтижеге жетуге болады. Сондықтан да қоғам қайраткері Аманкелді Айталы: «Бұл полицияның мәселесі емес, елдің мәселесі, Ақтөбенің мәселесі емес, Қазақстанның мәселесі. Себебі, сол қанды қақтығысқа Қызылорданың да, Көшетаудың да балалары, жігіттері қатысты. Тұтас ұлттың мәселесі...», дегенді ашық айтады. Демек, аталған фильмнің адамдарға, жастарға берер тағылымы көп. Фильм қоғамды сақтандырады, адамдарға адаспауға жол көрсетеді, жастарға ақ пен қараны айыруға бағыт береді.
Александр ТАСБОЛАТ,
«Егемен Қазақстан»
