Венесуэладағы саяси дағдарыстың ашық кезеңі биылғы 29 наурызда басталды – бұл күнде президент Николас Мадуроға бағынатын Жоғарғы сот жергілікті Парламентті заңсыз шешімдер қабылдады деп айыптап, оның өкілеттіктерін өзіне тартып алмақшы болды. Бірақ соңғы сайлаудың нәтижесінде парламенттік көпшілікке ие болған оппозиция өкілдері бұл өкіммен келіспей, өз қолдаушыларын көшеге шығуға шақырды.
Әрине, осы саяси текетірестің негізінде терең әлеуметтік-экономикалық себептер жатыр. Таяуда ғана өңірдегі ауқатты елдердің бірі болып саналатын Венесуэла халқы бүгін шықпа жаным, шықпамен отыр. Өз өндірісін дамытудан баяғыда қол үзген бұл мемлекет «мұнай ақшасына» сатып алынатын импортқа толық тәуелді болып қалды. Мемлекеттік экспорттық түсім болса, оның 95 пайызын мұнайды сатудан пайда болған валюта кірістері құрайды. Сондықтан, 2014 жылы әлемдік мұнай бағасы құлдырағаннан кейін Венесуэлада тұтыну тауарларының тапшылығы бірден сезілді.
Бүгінде тапшы тауарларды «қара базардан» заңсыз сатып алуға болады, дегенмен, олардың бағаларына қарапайым халықтың қолы жетпейді. Ең төмен жалақының ресми мөлшері шамамен 50 долларға жуық венесуэлалықтар бір аптаға жетер-жетпес негізгі азық-түлікті (сүт, нан, жұмыртқа) сатып алу үшін 200 доллардан астам ақша төлеуі керек. Аяқ киімнің бағасы 700 доллардың шамасында, джинсы шалбарын сатып аламын деген адам 500 доллар төлеуі керек, теледидардың құны 6-7 мың доллардан асып кетеді. Жергілікті халықтың көбі, тіпті өз елінен қашып та кете алмайды. Өйткені, халықаралық әуе билетін сатып алу үшін олар бірнеше жыл бойы ақша жинауы қажет.
Тауарлардың елге заңсыз кіруін және бағалардың өсуін тоқтатамын деген өкімет шекараға әскери бөлімшелерін шығарды, валюта айналымына және ресми бағаларға қатысты қатаң бақылау қойды. Әрине, осындай мұқият ойланбай қолға алынған іс-шаралар кері нәтиже берді – капиталдың жылыстауы күшейді, «қара базар» өркендеді, бағалар шарықтап өсті. Дүниежүзілік банктің есептеріне сенетін болсақ, биылғы инфляцияның деңгейі 720 пайыздан асуы мүмкін Венесуэланың жылдың соңына дейін қандай күйге түсетіні белгісіз. Қазірдің өзінде халқының 80 пайызы дұрыстап тамақтануға ақша таба алмай қиналуда.
Осыған қоса, денсаулық сақтау саласы да апатты жағдайда. Экономикалық қиыншылыққа байланысты Венесуэладан көршілес елдерге 13 мың дәрігер көшіп кеткен. Негізгі дәрі-дәрмектің тапшылығы 85 пайызға жетсе, ал обыр және гемофилия секілді ауруларға қарсы қолданылатын күшті дәрілердің тапшылығы 90 пайыздан асқан көрінеді. Жұқпалы аурулардың кеңінен таралуы басталған. Жақын арада венесуэлалықтардың мүлдем медициналық көмексіз қалуы әбден ықтимал.
Мұндай қиын жағдайға тап болған халық күрделі саяси мақсаттар үшін емес, өз өмірлері үшін күресуде. Президент Н.Мадуроның рейтингі өте төмен. Венесуэланың астанасы – Каракаста халық пен полицейлердің арасындағы тоқтамайтын қақтығыс әлдеқашан қантөгіске айналып кеткен.
Жалпы, Венесуэланың тарихына көз салсақ, ол ХХ ғасырдың 40-шы жылдары тұңғыш ірі мұнай келісімдеріне қол қойғаннан кейін өркендеді. Елге әлемнің түрлі әйгілі корпорациялары инвестиция мен жаңа технологиялар әкелді. Келесі 40 жыл бойы бұл ел Латын Америкасының ең бай мемлекетіне айналды.
Өткен ғасырдың 80-ші жылдары орын алған әлемдік «қара алтын» нарығының құлдырауы бірнеше мұнай өндіретін елдің экономикаларына айтарлықтай соққы берді. Мәселен, Кеңес Одағы, тіпті жер бетінен жоқ болды. Ал Венесуэлада он шақты жылға созылған экономикалық дағдарыс пен тапшылықтың кезеңі басталды.
Молшылық пен жер астынан шығып жатқан байлықтың табысына әбден малданған халық 1998 жылы бұрынғы десантшы-сарбазды президент етіп сайлады. Уго Рафаэль Чавес Фриас есімді подполковник Венесуэладағы қиыншылықтардың барлығына шетелдіктерді айыптады. «Мұнайымызға тойымсыз» шетелдік корпорацияларды қуып жіберемін және жер қойнауындағы елдің байлығын толығымен халықтың қолына қайтарамын деп уәде берді. Әрине, мұндай уәделер көпшіліктің құлағына жағымды естілді.
Уго Чавес өз сөзінде тұрды – бірнеше шетелдік мұнай-газ компанияларын қуып, олардың Венесуэладағы активтерін мемлекеттің мүлкіне айналдырды. Чавестің билік басына келуінен кейін аз ғана уақыт өте әлемдік мұнай нарығындағы дағдарыс аяқталды. Бағалардың өсуімен Венесуэланың да байлығы қайтып оралған секілді болды. Елде қандай да бір көзге түсетін қиыншылық шығып қалса, оны Чавес «мұнай ақшасын» аямай жұмсап, түзете салатын еді, халықтың қандай да бір наразылығы пайда болса, мол әлеуметтік төлемдермен ауыздарын жаба салатын еді.
Алайда, экономиканың мұнайдан басқа салалары дамыған жоқ. Жаңа өндіріс пен жаңа технологияларды жетілдіруге шақырылған шетелдік компаниялар Венесуэланың атын естігеннен безіп кетті. Өз жер қойнауы болса, толығымен ұлттық мұнай-газ компаниясының қолына түсіп, ол да өркендеген жоқ. Мұнай саласындағы жаңа даму жобалары баяғы тиімсіздік пен парақорлықтың астында қалды.
Осылай 2013 жылы дүниеден қайтқан Уго Чавес өзі таңдап алған мұрагері Николас Мадуроға экономикалық келешегі бұлыңғыр мемлекетті қалдырып кетті. У.Чавестің шешендік өнерімен, көшбасшылық дарынымен мүлдем салыстыруға келмейтін Н.Мадуроның саяси күнкөрісі толығымен мұнай бағасына тәуелді болды. Аз-ақ уақыттың ішінде әлемде мұнай қоры бойынша бірінші орынға ие Венесуэланы кедейшілік билеп алды. Ал енді бұл тығырықтан шығаратын басшы да, бағдарлама да табылар емес.
Жанболат ҮСЕНОВ,
Халықаралық қатынастар жөніндегі еуразиялық кеңестің директоры
