Кеңпейілді, үлкен жүректі, мейірбан суреткер оның басынан сипап, еркелетіп: «Оу, мен о жаққа біржола кетіп бара жатқан жоқпын ғой! Біраз күннен кейін қайтып келем», деп жымияды.
Бірақ... Көп ұзамай, Нөкіс сапарында жүрген ұлы суретшінің кенеттен жүрек талмасынан қайтыс болғаны туралы қаралы хабар жетеді.
Сол күннен бастап суретшінің иті бұрынғыдай еркелеп, есік алдына келген қонақтардың алдынан жүгіріп шықпайды. Көбіне-көп үйшігінде бұйығып жатады да қояды. Сөйтіп арада біраз күн өткенде ол да көз жұмады...
***
Міне, біз ұлы суретші Орал Таңсықбаевтың Ташкенттегі музей-үйіне келіп тұрмыз.
Қабырғадағы ақ нүктені басуымыз мұң екен, есік ашылып, әдеміше келген қараторы жігіт – мұражай қызметкері Нодирбек күлімсіреп қарсы алды. Табалдырықтан аттап, шағын аулаға аяқ бастық.
«Жазда келсеңіздер мұнда әртүрлі раушан гүлдері, әдемі фиалкалар мен глициниялар өсіп тұрады», деді Нодирбек жапырағы сарғайып, саудырап төгіліп жатқан күзгі бақты көрсетіп.
Мұражайдың бірінші қабатындағы үлкен бөлмеге біраз картиналар жылнамалық рет бойынша ілініпті. Ол жерден суретшінің 1935 жылдан бастап, 1973 жылға дейінгі аралықта жазған туындыларынан іріктеліп алынған «Жұмыстан қайтқанда» (1944 ж.), «Алматыдағы қыс» (1949 ж.), «Туған жер» (1951 ж.), «Таудағы күз» (1954 ж.), «Ымырт. Таудағы ауыл» (1962 ж.), «Әнім менің» (1972 ж.) тағы басқа картиналарын көруге болады. Сондай-ақ бұл бөлмеге оның мольберті, үстелі, әлемдегі әртүрлі елдердің мұражайларына өтіп кеткен әйгілі туындыларының репродукциялары, мемлекеттік наградалары мен басқа да құжаттары қойылған.
Ал оң жақтағы есікті ашсаңыз – қонақ бөлмеге кіресіз. Ол суретшінің көзі тірісінде қандай болса, бүгін де дәл солай сақталған. Мұнда жылы жүзді, қонақжай отағасы өзін алыс-жақыннан іздеп келген меймандарды қабылдаған. Олардың дені әрине, көрнекті суретшілер, мүсіншілер, өнертанушылар, жазушылар, музыка зерттеушілері болғаны анық. Әсіресе ұлттық бейнелеу өнеріміздің биік жұлдызы Әбілхан Қастеев пен Орал Таңсықбаевтың құшағы айқасып, арқа-жарқа боп күліп отырған суреті ерекше есте қалады. Қонақ бөлменің қабырғасына суретшінің натюрморттары, шағын этюдтері, фотосуреті ілініпті. Төрдегі «Гүлдер» деп аталатын натюрморт ә дегеннен-ақ көзді арбайды. Япыр-ай, неткен сұлулық десеңізші! Алуан түрлі гүлдерден құралған мынау таңғажайып үндестікке қайран қалып, таңдай қаққаннан басқа шараңыз жоқ. Мұндай сұлу бояулардың әсерін тілмен айтып жеткізу тіпті мүмкін емес.
Бір қызығы, осы бір тамаша натюрмортты суретші 1949 жылдың 9 мамырында, яғни жеңіс мерекесі күні бар-жоғы екі-ақ сағатта салып бітірген деседі. Кім білсін, суретші қылқаламына ақ періште келіп қонған сондай бір ғажайып сәттің болғаны рас та шығар.
Екінші қабатта – суретшінің шағын кабинеті мен жатын бөлмесі. Мұндағы кабинетінде ол оңаша отырып, болашақ картиналарының нобайын жасағанды, этюдтер жазғанды ұнатады екен. Жалпы мұражайды түгел аралап, мұқият көріп шыққан кісі мұндағы заттардың ерекше бір нәзік талғаммен, кез келген уақытта тұтынуға ыңғайлы тәртіппен орналасқандығын бірден аңғартады. Бұл сірә, суреткердің жұбайы Елизавета Яковлевнаның еңбегі, өзіндік қолтаңбасы болса керек.
Ол кісі Орал Таңсықбаевтың қырық жасында қосылған екінші қосағы екен. Тумысынан ақ көңіл, сезімтал, өнер десе, ішкен асын жерге қоятын аяулы жар болған деседі. Суреткерді іздеп барған жандарды әрдайым жылы қабақпен қарсы алған екен. Әсіресе Қазақстаннан келетін қонақтарға деген ықылас-пейілі ерекше болыпты.
Мынау дүниедегі көрер жарығы таусылып, мәңгілікке көзі жұмылар сәтте: «Мен ұлы суретшінің әйелі болғанмен, затым қарапайым ғана әйелмін ғой. Сондықтан, оның мұражайына менің ескерткішімді қоямын деп ешқашан да әуре болмаңдар», – деген бір ауыз жүрекжарды лебізінің өзі неге тұрады десеңізші.
Әйтсе де, уақыт өте келе суретшінің туған-туысқандары, достары, әріптестері осынау аяулы жанның бір бюстін жасатып, мұражайға қоюды ұйғарыпты.
– Себебі Елизавета Яковлевнаның суретші мұрасын жинап, келешек ұрпаққа аманат етіп қалдыру жолындағы еңбегі зор, – дейді мұражай қызметкерлері.
– Әуелде бұл үйді суретшінің мұражайына айналдыру қажет деп бастама көтерген де сол кісі. Сондықтан да, жақсы апамыздың жарқын бейнесін есте қалдыру біздің парызымыз еді. Бір қызығы, Елизавета Яковлевнаның тас бюсті алғашқы кезде қайта-қайта сынып қала беретін... Сонда оның аруағы әлі де қарсы болып жатқанын сездік. Бірақ рухынан кешірім сұрап, бюсті қайта жасатумен болдық.
Жалпы ұлы суретшінің мұражайына байланысты айтылатын қызық әңгімелер көп-ақ. Солардың бірі – алыстан келген шетелдік қонақтың «Өзбекстандағы наурыз айы» атты картинаға қалай ғашық болғаны туралы.
Алғаш мұражайға келген күні ол әлгі картинадан көз алмай, ұза-а-ақ қарап тұрады. Келесі күні қайта келіп, бірден өзіне ұнаған картинаның алдына барады... Тағы да бірнеше сағат бойы тапжылмай қарайды. Сонсоң және келеді... Сөйтіп мұражайға күн сайын келуді әдетке айналдырады. Мына картина оның басын айналдырып, құдды бір, сиқырлап алған тәрізді. Өзге дүниені ұмытып, ендігі қалған өмірін осында өткізуге бел байлаған ба дерсің...
Мұражай қызметкерлері осынау оқиғаны еске алғанда еріксіз езу тартып: «Біз ақыры, оған суретшінің бір альбомын сыйға тартуға мәжбүр болдық. Ол альбомнан өзі ғашық болған туындыны көргенде, қатты қуанды», дейді.
Аталмыш картина – «Өзбекстандағы наурыз айы», 1958 жылы жазылған дүние. Онда беткейге шығып, ерте көктемдегі жаңа тебіндеп келе жатқан жап-жасыл көктің үстіне жайғасып алып, ана-а-ау төмендегі алқоңыр түсті арнаға көз тігіп, тесіле қарап отырған екі жастың суреті бейнеленген.
Иә, Орал Таңсықбаев картиналарындағы тау мен дала, өзен мен көл, бау-бақша мен көгорай шалғын ерекше бір сиқырлы дүние екені анық. Мынау ғажап әлемнің кенеп бетіне қона кеткен мәңгілік бір мезеті іспетті. Қазақстанның халық суретшісі Әубәкір Ысмайылов ағамыздың сөзімен айтқанда: «...Орталық Азия мен Қазақстанда онымен тайталасатын табиғат жыршысы кем де кем. Ол – өз халқының ой-арманынан, аңсарынан туған тұлға». Әрине мұндай әділ бағаны суреткерге тек суреткер ғана бере алады.
Суретші үйінің артқы жағында бұрын кішігірім бау-бақша болған екен. Отағасы онда ағаштың, жеміс-жидек пен гүлдердің сирек кездесетін түрлерін өсіруге өте құмар болыпты. Бүгінде солардан қалған бір түп таңсық ағаш – үй жанындағы үйеңкі-пирамида.
Ал баяғы бау-бақшаның орнында қазір екі қабатты көрме залы бой көтерген. Мұнда да суретшінің жүздеген картинасы ілініпті. Терезелері үлкен, ат шаптырымдай кең залдағы осынау сұлулықты мейірің қанғанша көріп, көңіліңе тоқу үшін бір күн тұрмақ, мың күннің де аз болып көрінері хақ.
Әттең, «Ертең тағы келерміз» деп, үйге тоқкөңілмен қайтатындай, ол біздің Алматыдағы өнер мұражайы емес. Өкінішке қарай бүгін кешкісін екі ел арасындағы шекарадан өтіп, Шымкентке жетіп алуымыз керек.
***
Түркі халықтарының тарихында Ташкенттің өте маңызды қала болғаны рас. Алтын Орда қағанаты ыдырағаннан кейін оның билігі біресе қазақтардың, біресе өзбектердің қолына алма-кезек көшіп отырғаны баршаға аян.
Қылқалам шебері, әлемдік шедеврлердің авторы, ұлы суреткер Орал Таңсықбаев осы қалада, Салар өзенінің жағасындағы қараша үйде – қазақ отбасында дүниеге келген. Сондықтан да, оның бүкіл саналы ғұмыры Ташкентте өтті. Кенебі мен қылқаламын, бояуы мен мольбертін алып, Орталық Азияны тынбай аралап, табиғаттың таң-тамаша сәттерін сиқырлы бояулармен кенепке түсіріп, мәңгілік өнер туындыларын жасады. Әріптестерінің арасында Тау мен дала жыршысы атанды. Өз картиналарында адам мен табиғат арасындағы нәзік, тылсым үндестікті бейнеледі.
Кешегі қызыл империя күні бітіп, құрсаудан босанған елдер өз тәуелсіздігін алған кезде ұлы суретші Орал Таңсықбаевтың мұрасы өзбек ұлтының бейнелеу өнеріндегі баға жетпес мол қазынасы болып қалды. Қазір оның картиналары Ташкент, Нөкіс қалаларындағы мемлекеттік өнер мұражайларының алтын қорында сақталады. Сондай-ақ біз барған суретшінің мұражай-үйінде де 400 картинасы бар.
***
Көгілдір таудың бір шатқалындағы шағын ауылға ымырт үйірілді. Әне, ана-а-ау үйлердің шамы жанды. Бұлар бізге бала күнімізден таныс шаңырақтар. Сондықтан көзге де, көңілге де ыстық. Дәл қазір есік алдына бір туысымыз шыға келіп: «Әй, бөтен адам құсап неғып тұрсыңдар состиып?! Бері келіңдер!» деп дауыстап шақыратындай боп көрінеді...
Төбесімен көк тіреген биік тау да таныс. Қатар жатқан қос шың – қалың ұйқыға шомған алып батыр мен ару келіншекке ұқсайды. Тым-тырыс тыныштығы қатықтай ұйыған қою ымырттың алқаракөк бояуы кең шатқалдағы мынау ауылды қиял-ғажайып ертегілердегі періштелердің мекеніндей сиқырлы етіп көрсетеді. Кім білсін, бәлкім, Адам ата мен Хауа ана алғаш жер бетіне түскендегі арда табиғат тап осындай болған шығар-ау.
Бұл біздің «Таудағы ауыл» атты картинадан алған әсеріміз ғой.
***
Ұлы суретшінің өмір жолында Дарын мен Даңқ қол ұстасып, қатар жүрген секілді.
Көз майы мен қажыр-қайратын тауысып жасаған бейнетінің алдынан қайырымды зейнеті жолығып, басын иіп, тағзым еткен секілді.
Тау мен дала үнемі құшағын ашып, бауырына тартып, кенеп арқалаған дарынды баласына ақ батасын беріп отырған секілді.
Япыр-ай, суреткерге бұдан артық қандай бап, қандай бақ керек дейсіз таңырқап.
Бірақ осының бәрі де көрші ел, көгенді жұртта болып өткен бір таңғажайып хикая секілді елестейтіні несі екен?!.
Нұрғали ОРАЗ,
«Егемен Қазақстан»
