Кешегі кеңестік кезеңде кесенесін көтеруге ынта білдіргендерді жазалап, бейітін трактормен түріп тастағысы келсе де халық Есет батырдай асыл тұлғасын естен шығармай, оны әулие тұтып, ардақтады. Ал, еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін алғашқылардың қатарында Есет батырдың 325 жылдығы Ақтөбе топырағында ұлан-асыр тойланып, атап өтілді. Егемендіктің елең-алаңындағы өліара шақтың қиындығына қарамастан ақтөбеліктер 160 киіз үй тігіп, қонақтарды күтіп, бәйгеге үш жүзден астам жүйрік қосып, балуандар күрестіріп, баба рухын асқақтатып тастап еді.
Міне арада 25 жыл өткен соң, Есет батырдың 350 жылдығы облыста кеңінен мерекеленіп өтті. Осындай мерекелік шараның аясында Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік өңірлік университетінің Студенттер сарайында «XVII және XVIII ғасырлардағы қазақ-жоңғар қақтығыстарындағы халық батырларының рөлі: қазақ бірегейлігінің қалыптасуы» деген тақырыпта халықаралық ғылми-тәжірибелік конференция өткізілді. Бұл шараға зиялы қауым, тарихшы ғалымдар, өлкетанушылар, зерттеушілер, музей ісінің мамандары қатысты. Конференцияның мақсаты XVII және XVIII ғасырлардағы қазақ-жоңғар қатынасы барысындағы батырлардың рөлі және Есет батырдың қоғамдық-саяси қызметін саралау және қазіргі зерттелуінің нәтижелерін баяндау, жаңа мұрағаттық құжаттарды ғылыми айналымға енгізу болып табылады. Тама Есет батыр қазақ халқының жоңғар-қалмақ басқыншыларына қарсы күресте есімі елге танылған дарабоз батырларының бірі ғана емес, бірегейі деу орынды болмақ. Ол белгілі тарихи тұлға, кіші жүздің ханы, жоңғарларға тұңғыш рет күйрете соққы берген әскери қолбасшы Әбілқайырдың сенімді серігі болған.
Конференцияны қысқаша кіріспе сөз сөйлеп ашқан облыс әкімінің орынбасары Ербол Нұрғалиев ұрпағына ұран болған ұлы тұлғаның өшпес ерлігі мен өмір жолы кейінгілерге өнеге екеніне тоқталды. Баба рухына бағытталған шаралардың бұған дейін де өткізілгенін тілге тиек ете келіп, Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында туған өлкені тануды, тарихымызды түгелдеуді, ұлттың ұлы тұлғаларын кейінгі ұрпаққа ұлағат етуді алға қойғанын атап өтті.
– Елдің бірлігін нығайтуда, сырт жаулардан қорғауда жан аямай күрескен, ұлты үшін ұлы істер істеген Есет батыр жоңғар-қалмақ шапқыншыларына қарсы «Бір жеңнен қол шығарып, бір жағадан бас шығарып» тізе қосып күрескені тарихтан белгілі. Батырдың рухына бағышталған шаралар көп. Батырға деген құрмет мұнымен аяқталмайды, жалғаса береді, – деді бұдан әрі ол.
Конференцияда сөз алған ҰҒА корреспондент-мүшесі, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті «Қазақстан тарихы» кафедрасының меңгерушісі, тарих ғылымдарының докторы Берекет Кәрібаев Тама Есет батыр және ХVIII ғасырдағы қазақ тарихы мәселелері туралы тереңірек тоқталды. Ол қазақ хандығын екі кезеңге бөліп, түйінді ойларымен сабақтастырып, тарқата әңгімеледі. Ел басына күн туған аласапыран заманда қара халықтың қамын жеген қаһарман ұлдың бірі Есет батыр туралы ойын өрбітті. Сол кездегі қоғамдық жағдайды жан-жақты саралады.
Одан кейін сөз алған Есет батырды тарихи тұлға ретінде архивтік құжаттармен тірілткен тарих ғылымдарының кандидаты Зәкіратдин Байдосов Есет батырдың ел басына күн туған қиын кезеңде Әбілқайыр ханның ақылшы досы, сенімді серігі болғанын жеткізді.
Өз пікірін «Саяси күрделі кезеңдерде хан Жәнібекті, Бөкенбайды, Есетті жанынан тастамағандығы архивтік құжаттармен дәлелденді» – дей келіп, ол Есет батырды тарихи тұлға ретінде ұрпаққа ұлағаттаудың алғаш рет қалай басталғанын әңгімеледі.
Ресей кәсіпкерлік академиясының бірінші проректоры Дмитрий Васильев XVIII ғасырдағы қазақ даласындағы хандық билік мәселелеріне тоқталды. Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты «Қазақстан тарихы» кафедрасының меңгерушісі Өтеген Исенов Есет батыр Көкіұлының ғұмырнамасына қатысты кейін табылған кейбір деректерді әңгіме өзегіне айналдырды. Санкт-Петербург «Экономика жоғары мектебі» ұлттық зерттеу университетінің профессоры, заң ғылымдарының кандидаты Роман Почекаев XVIII ғасырдағы Ресей саяхатшыларының деректеріндегі Хиуа хандық билігінің қыр-сырын баяндады. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің «Қазақстан тарихы» кафедрасының меңгерушісі, тарих ғылымдарының кандидаты Светлана Ковальская жаңа дәуірдегі қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымының негізгі сипаттарына тоқталды.
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің аға оқытушысы Жәнібек Исмурзин және Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының ғылыми қызметкері Рашид Оразов Есет батыр туралы тың деректерді алға тартып, батырдың туған және өмірден озған жылдарында өзгерістер бар екенін мұрағаттық құжаттармен дәйектей келіп, оны ғылыми айналымға түсіру жайын әңгімеледі. Конференцияға қатысушылардың бірі, Есет батырдың ұрпағы Құдайберген Оңғаров бізге өз пікірін былайша жеткізді:
– Мен Есет батырдың тоғызыншы ұрпағымын. Бабам қазақтың жерін қорғаған асыл тұлға, жауынгер жан. Біз бала күнімізден жадымызда тоқып өстік.
Тәуке хан – жоңғар қалмақтарына қарсы соғыстарда көрсеткен ерлігі үшін Кіші жүз қазақтарының Созақта тұрақтауына ризашылығын берген, біз солардың ұрпағымыз, Есет атаға осындай думанды-дүбірлі той жасап жатқан өңірдің басшылығына ризашылығымыз ерек.
Сондай-ақ өңірде Есет батырдың туғанына 350 жыл толуына орай халық батырына ескерткіш орнатылды.
Ұлы қолбасшыға арналған монумент «Туған жерге тағзым» акциясы аясында тұрғызылды. Жобаны жүзеге асыруға 32 миллион теңге бөлінген. Монументтің биіктігі 11,5 метр.
Жаңа ескерткіш облыстың басты мәдени және тарихи көрнекі жерлерінің бірі – Есет батыр атындағы мемориалдық кешенінің бір бөлшегі іспеттес. Бүгінде кешеннің құрамына батырды жерлеген жерде 1992 жылы салынған кесене, мұражай мен келушілерге қызмет көрсететін бірқатар ғимараттар бар.
Темір ҚҰСАЙЫН,
«Егемен Қазақсан»
АҚТӨБЕ
