Яғни қаржының бөлінуіне байланысты, бағдарламалар мен іс-шаралар жоспарында қаралған, біртіндеп шешімін табатын мәселелер. Мұндай көріністі «сананы тұрмыс билейді» деп бағалауға да болмас.
Өйткені жол салу, көлік қатынасы, ауыз су, жарық, газ жеткізу, сапалы жылу беру сынды мәселелердің жыл сайын көтерілуі жергілікті әкімдік пен тұрғындар арасындағы алшақтықты да аңғартады. Жергілікті әкімдер жұртпен жиі кездесіп, мұң-мұқтажын зерттеп, коммуналдық мәселелер бойынша түсіндірме жұмыстарын жүргізсе, есепті кездесуде бүгінгі шағымдар алдынан шықпас па еді. Әкімдерге ақыл айтудан аулақпыз, айтайын дегеніміз, осындай есепті кездесулерде қала немесе ауданды өркендетуге қатысты ұсыныстар көтеріліп ортаға салынбайтыны, тұрғындармен талқыланбайтын еді.
Мысалы, жерге шыбық шаншысаң өсе беретін құнарлы топырақтан тұратын облыс орталығы Шымкенттің бас жоспарын қарағанда, тек ғимарат пен тұрғын үйлер ғана емес, қай көшеге қандай ағаштар отырғызу мәселесі де ескерілсе. Әсем үй мен әдемі ғимарат қана емес, көрікті тал-дарақтар да шаһарды шаттыққа бөлейді емес пе? Жанға дауа жасыл желек қаланың қаншалықты көрікті екендігін білдіре алады. Онымен тұрмай, ағаштың түрлі газдарды өз бойына тартып, орнына оттегі бөліп шығаратыны, табиғаттағы тепе-теңдікті сақтап, көшедегі шудың азаюына да ықпал ететіні жақсы мәлім. Жасыл желектің пайдасы көптігін ұғынған халқымыз «...Жүз жылдығын ойлаған халық ағаш егеді...», «Атадан мал қалғанша, тал қалсын» деп бекер айтпаса керек-ті. Осы орайда айта кетелік, облыс әкімі «Шатқал» атауымен жақсы бастама көтеріп, ол іске асырыла бастады. Мысалы, облыстағы 170 гектар тұқымбақта өткен жылы 16,3 млн түп көшет өсіріліпті.
Көшеттердің жаңа түрлері мен санын көбейту мақсатында «Бадам» мемлекеттік мекемесінде 2 жылыжай құрылған болатын. 2017 жылға бекітілген индикативтік жоспарға сәйкес, таулы және тоғайлы аумақта 390 гектар, құмды өңірде 3 мың гектар жерге көшет егілген. Сондай-ақ 10 577 гектарға сексеуіл тұқымы себілсе, орманның табиғи түрде ұлғаюына ықпал ету жұмыстары 7 мың гектар аумақта жүргізілген. «Шатқал» бағдарламасын іске асыру мақсатында былтыр облыстың елді мекендерін көгалдандыруға аудан, қала әкімдіктеріне 480 мың түп көшет тегін босатылыпты. Биыл аудан, қала әкімдіктерінің сұранысына орай 1 млн 990 мың түп көшетті тегін үлестіру жоспарланып отыр. Ал Шымкент қаласы айналасындағы «Жасыл аймақ» көлемін 19 мың гектарға ұлғайту жұмыстары жүзеге асырылуда. Сондай-ақ қала аумағынан 125 гектар жерде орналасқан 7 шатқалда 55 мыңнан аса түрлі көшеттер егіліп, абаттандыру жұмыстары жүргізілген. Ағымдағы жылы аталған шатқалдың екеуі ел игілігіне тапсырылмақ.
Ал енді биыл тегін үлестірілетін 1 млн 990 мың түп қандай ағаштардың көшеті? Бұл жағы тұрғындарға беймәлім. Әйтпесе аудан немесе қала тұрғындары Сарыағашта жергілікті климатқа бейімделген, әлемдегі ең жылдам өсетін павловния ағашының көптеп отырғызылғанын қалар ма еді. Осы бір бізге әзірге бейтаныстау, бірақ көріктілігімен, өсімталдығымен әлемнің дамыған елдеріне танымал ағашты оңтүстікке әкеліп жерсіндірген кәсіпкер Балтабай Құрбанбаевтың айтуынша, павловнияның пайдасы өте көп. Әлемдегі ең жылдам өсетін жапырақты ағаш, 3 жылда 15 метрге дейін және 7-8 жылда 22-25 метрге дейін өседі екен. Қазіргі уақытта кем дегенде 6 түрі анықталған. Батыста кеңінен танымал, онда жиһаз, фанер және биомасса өндірісі үшін өсіреді. Жапырақтары үлкен, әсіресе бірінші жылда, бір гектардан 1200 тоннаға дейін көмір қышқыл газының сіңірілуін қамтамасыз етеді, яғни ауаны тазартады. Жиһаз өнеркәсібінде «ағаш алюминийі» ретінде белгілі, бұл ұқсас ағаштан 30%-ға жеңіл.
«Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия отаны болып саналатын павловния ағашының көшеттерін біз Қытай елінен әкеліп, жерсіндірудеміз. Біздің оңтүстік өлкенің климатын ескере, ыстығы мен суығына төзімді сортына таңдау жасадық. Міне, бір жылдан асты, алып келген 35 мыңға жуық көшеттің барлығы дерлік өсіп-өнді. Биыл тағы 200 мың түп әкелуді жоспарлап отырмыз. Көрікті де өсімтал, ауаны тазартуға, күннің ыстығында сая болуға пайдасы өте мол ағашқа сұраныс та көп. Саясы мол, көрікті ағаш Шымкенттің шырайын аша түсер еді. Үлкен жолдардың бойына да отырғызуға болады. Павловния өзіне ерекше күтімді қажет етпей-ақ, тақыр жерді 7 жыл ішінде орманға айналдыра алады екен. Көзін тауып, дұрыс пайдаланған адамға, мысалы жиһаз жасауда, бұл ағаш үлкен табыс көзі де бола алады.
Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында өзгелердің тәжірибесін алып, озық жетістіктерін бойға сіңіру қажеттігін атап көрсетті. «Өзімдікі ғана таңсық, өзгенікі – қаңсық» деп кері тартпай, ашық болу, басқалардың ең озық жетістіктерін қабылдай білу, бұл – табыстың кілті, әрі ашық зерденің басты көрсеткіштерінің бірі» екенін айтты. Өңірді, оның ішінде қаланы таза әрі жасыл желекке айналдыруда озық жетістіктерді, жаңашылдықты батыл енгізген жөн», дейді іскерлігімен елді сүйсіндірген Б.Құрбанбаев.
Алты апта бойы гүлдеп тұратын ағаш қаланы ажарландыра түсері, күре жолдар бойын да көріктендірері анық. Сондай-ақ мамандар, әсіресе қалада павловниямен қатар сәндік ағаш сакураны да отырғызуға болатынын айтуда. Сәуірде гүлдейтін жапониялық сакура көрші елде өсіп тұр. Шымкентті де жатсынбасы анық. Иә, айта берсек, пайдалы тұсы мол тал-дарақ жетерлік. Олардың арасынан табиғатымызға сай келетіндерін, мысалы павловния ағашы көшеге көрік беретін болса, саялы жапырағы да пайдалы болса неге өңірімізде көптеп өсірмеске?
Айтпақшы, қаладағы Қаратау ауданы әкімінің есептік кездесуіне келген тұрғындардан осы мәселеге қатысты көзқарастарын да сұрап білген едік. «Облыс әкімінің бастамасы өте дұрыс. Бірақ көктігі болмаса саясы жоқ шыршалардың орнына жеміс-жидек егілгенін қалар едік. Мысалы, өрік, алма дегендей. Қаланың көшелерінде де шырша емес сәндік ағаштардың бой көтергені дұрыс. Шымкентте көбіне күн ыстық, көлік көп, ауа лас, сондықтан көлеңкесі мол, бойы биік, оттегіні көп бөлетін ағаштарды отырғызу қажет», дейді қала тұрғыны Қалыбек ақсақал.
Облыс әкімі Ж.Түймебаевтың бастамасымен қолға алынған, еліміздегі тың жобалардың бірі болып табылатын «Шатқал» бағдарламасының басты мақсатының бірі – қараусыз қалған сай-саланы халық демалатын саябаққа айналдыру. Кәрі ағаштардан құтыла алмай отырған Шымкентке бағдарлама шеңберінде сәндік ағаштарды да көптеп отырғызса ол туристердің де көзайымына айналар еді.
Ғалымжан ЕЛШІБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
Оңтүстік Қазақстан облысы
