Сондай-ақ Арал мәселесін зерттеп жүрген ғалымдар теңіз табанынан көтерілген тұзды жел оның жолындағы таулардың басында ғасырлар бойы қатып тұрған мұздықтарды еріте бастағанын айтады. Егер осы экологиялық проблеманың алдын алмаса, бір Аралдың өзі үлкен табиғи апаттардың орын алуына себеп болуы әбден мүмкін.
Аймақтың жан ауыртар жарасы
Жиырмасыншы ғасырдың ортасында Арал көлемі жағынан дүние жүзіндегі ең үлкен төртінші көл саналған екен. Кейін, яғни жетпісінші жылдардың соңында оның суы күрт азая бастаған. Жоғары орындарға нешеме рет дабыл қағылса да, кеңестік билік ғалым-мамандардың жанайқайына құлақ аспады. Балығы тайдай тулаған теңізді құтқаруды сол кезде қолға алғанда, бүгінде жағдай басқаша болар еді дегенді сенімді түрде айтады ғалымдар. Дегенмен кейбіреулер «жерден алып жерге салатын» Кеңестер Одағының соңғы президенті Михаил Горбачев қана сексенінші жылдардың аяғында Арал проблемасын бүкіл әлемге жайып салғаны әлі ұмытыла қойған жоқ. Рас, сол жылдары теңіз мәселесімен шындап айналысуға КСРО-ның қаржы-экономикалық жағдайы да жоқ еді.
Кеңестер Одағы тарағаннан кейін ғана экологиялық ауыртпалыққа ең алдымен душар болған Орталық Азиядағы мемлекеттер Аралды құтқару шараларын қолға алды. Бірақ зерттеуші ғалымдар енді Аралдың суын бұрынғы қалпына келтіру мүмкін еместігін мойындап отыр. Бірақ бірнеше көлге бөлінген теңіздің солтүстік бөлігін қайта жандандыру арқылы сол өңірде тіршілік етіп отырған тұрғындардың үміт отын жағуларына мүмкіндік бар. Ол үшін Орталық Азиядағы мемлекеттер бас біріктіріп, көпке ортақ мәселе бойынша күш жұмылдырғаны жөн-ақ.
Атап өтуіміз керек, Арал теңізін құтқару жұмыстарына Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қосқан үлесі өте көп болды. Мысалы, Елбасының бастамасымен 1993 жылы Аралды құтқару халықаралық қоры құрылды. Оған Орталық Азиядағы барлық бес мемлекет мүше. Мемлекет басшысының ерен еңбегі Солтүстік Аралдың сақталып қалуынан да айқын көрінеді. «1992 жылғы Берг бұғазына салынған бөгет құрылысы әлі есімізде, дейді Арал проблемасымен отыз жылдан бері айналысып жүрген ресейлік ғалым Николай Аладин. – Оны қолға түскен материалдың барлығымен соқтық. Тас, балшық, тіпті қамыс та пайдаланылды. Су деңгейі сақталынып, онда балық пайда болды. Бірақ бөгетті 1999 жылы су шайып кетті. Көп уақыт өтпей, Қазақстан Президентінің ерекше назар аударуының нәтижесінде бөгет қайта тұрғызылды. Ол стандартқа сай сапалы болып салынды».
Солтүстік бөлігі Қазақстанға, Оңтүстігі Өзбекстанға қарайтын Арал теңізі өткен жылдар ішінде өзінің бастапқы көлемінен төрт есеге дерлік тартылды. Солтүстік (Кіші) және Оңтүстік (Үлкен) Арал болып екіге бөлінді. Ал 2000 жылдан бастап үшке бөлініп кетті. Теңіздің тартылған жерлерінен ұшқан тұзды дауыл барлық бағытта 100 шақырымға жуық қашықтыққа таралуда деген дерек бар. Ғалымдар Арал теңізінің тартылуы салдарынан ондағы 30-ға тарта балық түрі мүлде жойылып кеткеніне қынжылыс білдіреді. Кезінде балық аулап күнелтіп келген елді мекендерде теңізге төнген қатер жұмыссыздар санын көбейтті, өсімдік түрлерінің, аң-құстардың күрт азаюына соқтырды.
Ауаға көтерілген тұзды масса шекара таңдамайды
Осы ғасырдың басында ғалымдар тартылған теңіздің орнында зерттеу жұмыстарын жүргізіп келген еді. Бұл орын алған проблемаларды анықтауға, оған қарсы іс-шаралар қолдануға және залал мөлшерін таразылауға мүмкіндік беретін. Өкінішке қарай, соңғы алты-жеті жылда Аралды зерттеу жұмыстары тоқтап қалды. Осы мәселемен айналысатын мамандар іс-әрекетсіз осылай отыра берсе, алдағы уақытта теңіздің орнында қалған шағын көлдерден де айырылып қаламыз деп дабыл қағуда. Мамандардың жанайқайы дұрыс. Өйткені Аралды құтқару халықаралық қоры жұмыс істей бастағаннан бергі аралықта қордың қарауына 70-тен астам ғылыми жоба түскен екен. Соның 12 жобасы ғана іске асырылыпты. Олардың ешқайсысы теңіз суы деңгейін шамалы болса да көтеруге септесе алмайды. Себебі көпшілігі ғылыми жобаларға қарағанда, әлеуметтік жобаларға жақын келеді.
Арал теңізінің экологиялық зардаптарына қатысты адам жанын түршіктіретін деректер де кездеседі. «Арал туралы деректер көпшілікке әлі де беймәлім. Мәселен, КСРО кезінде Арал теңізі «Байқоңыр» ғарыш айлағына қосымша айлақ болып есептелетін, дейді ресейлік ғалым Сергей Лисовский Sputnik порталына берген сұхбатында. – Яғни ғарышқа ұшырылған ғарыш кемелерінің капсулдері Аралдың суына түсетін. Дәлірек айтқанда, теңіз «Байқоңыр» ғарыш айлағының қону алаңы болды. Оның КСРО билігі үшін маңыздылығы сонда еді. Екіншіден, Арал теңізінің «Возрождение» деп аталатын аралында бактериологиялық қару жасалғанын бүгінде көпшілік біле бермейді. У жасалған жерде оған қарсы қолданылатын дәрі де болатыны белгілі. Сол сияқты бактериологиялық қару жасаған кезде ол қарудан қорғанудың да барлық жолдары қарастырылды. Кеңестер Одағы тарағаннан кейін улы заттан қорғану амалдары да жойылды. Қазір посткеңестік елдердің бірде-бірі бактериологиялық қарудан қорғана алмайды».
Арал проблемасын зерттеушілердің пікірінше, теңіздің суы тартылған жерлерінде қазіргі кезде топырақтың қайта түзілу процесі және өсімдіктердің өздігімен өсу процесі жүріп жатыр. Бұл таңғаларлық құбылыс дейді ғалымдар. Сондай-ақ Аралдың құрғаған орнына сексеуіл және басқа да шөлге төзімді ағаштар мен өсімдіктер егіле бастаған. Оның жалпы көлемі 270 мың гектардан асады. Бұл жердің астында әлі де су бар екенін білдіреді. Болашақта Аралдың тағдыры қалай болатынын болжап-білу қиындау. Өйткені тылсым табиғатты адам баласы әлі толық зерттеп болған жоқ. Ал Аралдың қасірет-тағдыры бүгінде АҚШ-тың Юта штатындағы Тұзды көл мен Африка құрлығындағы Чад көлінің басына түсіп отыр. Сондықтан зерттеу жұмыстарын тоқтатпаған жөн.
Эколог-ғалымдар Оңтүстік Аралда енді тіршілік ешқашан болмайды деген қорытынды жасап отыр. Ал Солтүстік Арал өзінің өміршеңдігімен ерекшеленуде. Себебі онда тұщы су бар, балық та көбейіп келеді. «Қазақстан аумағына қарайтын Солтүстік Аралда балықтар қоректенетін шаяндардың пайда болғанын естіп, ерекше қуандым», дейді ресейлік ғалым Николай Аладин.
Өзіміздің өзендерді Аралға қарай бұрса қайтеді?
Кезінде Арал проблемасымен Орталық Азия елдерінің ғалымдары ғана емес, алыс-жақын шет мемлекеттердің де зерттеуші ғалымдары айналысты. Көптеген ұсыныстар да айтылды, бірқатар жобалар да іске асырылды. Солардың нәтижесінде теңіздің бір бөлігі – Кіші Арал суға толды. Бірақ экологиялық қауіп сейілген жоқ. Тіпті өткен ғасырдың сексенінші жылдары Сібір өзендерін Қазақстанға бұру идеясы көтерілгені де есімізде. Ал АҚШ ғалымдары Арал экологиялық апатын жою үшін 4 миллиард доллар қаржы қажеттігін айтады.
Арал теңізінің проблемасын шешуге қатысты еңбек ардагері, ақтөбелік инженер Сәбит Наурызбаевтың ұсынысы көпшілік назарын аударады деген ойдамыз. Ақтөбе облыстық «Ақтөбе» газетінде (2016 жылғы сәуір) «Аралды құтқаруға болады!..» деген тақырыпта жарияланған мақалада автор Арал проблемасын аймақтық су көздерін пайдалану арқылы, яғни Ор мен Жайық өзендерінің суын Ырғыз өзеніне қосып ағызу арқылы шешуге болатынын ұсынады. Соған байланысты С.Наурызбаев нақты дәлелдерді алға тарта отырып, мысалдар келтіреді.
Автордың атап өтуінше, Ырғыз өзенінің ұзындығы 593 шақырым, салаларын қосқанда 850 шақырым болады, ал су бассейнінің көлемі 32 000 шаршы шақырымды құрайды. Өзен Ресейдің Домбровка елді мекенінің шығысынан бастау алады. «Өзен суы Комсомол, Қарабұтақ ауылдарының жанынан өтіп, Аралтоғай, Ұлғайсын, Құрылыс арқылы Ырғыз селосына жетеді, дейді С.Наурызбаев. – Ырғыздың бастауы Ресейдің Орск (Жаманқала) қаласынан 30 шақырым ғана жерде. Осы жақтағы Жайық, Ор өзендері жазғытұрым тасыған кездерінде Шідер өзені арқылы Комсомол елді мекенінің жанында Ырғыз өзенімен қосылып ағады. Бұл қос өзен – Жайық пен Орды Ырғыз өзеніне қосып ағызуға болатынын көрсетеді».
Аталған осы өзендердің ішінде Ырғыз өзені жаз шыға бірінші болып тасиды екен. Тасыған Ырғыз суы Телқара саласы арқылы Торғай өзеніне құяды. «Бір ай шамасында Торғай өзенінің өзі тасып, құйылған Ырғыз суы тағы да сол Телқара арқылы Ырғыз өзеніне қайта құйылады, дейді С.Наурызбаев. – Бұл жағдай Ырғыз, Торғай суларының көпке дейін тұщы күйінде сақталуына мүмкіндік жасайтын еді. Өкінішке қарай, ертеректе Ырғыз өзеніне бөгет салынды... Жалпы, бұрындары Жайық, Ор және Торғай өзендері Ырғыз өзеніне құйып тұрған. Енді сол өзендердің барлығының басын қосып, олардың суын Ырғыз өзеніне бағыттаудың аса қажеттігі туып отыр».
Бір кездері Торғай өзені Құрдым (Шалқар теңізі) арқылы Арал теңізіне құйғаны жөнінде деректер бар. Сәбит Наурызбаев соны негізге ала отырып, Аралды дала өзендерін пайдалану арқылы бастапқы қалпына келтірудің жолдарын ұсынады. Оның осы күрделі проблеманы шешуге байланысты бұдан басқа да жинақтаған деректері мен ақпарат-анықтамалары жеткілікті.
***
Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары Арал теңізі жағалаудан 80 шақырымға дейін алыстап кетті деген сөздер жиі естілетін. Ол кезде расында да жағдай солай болатын. Кейіндеп Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Солтүстік Аралды сақтап қалу жобасының жүзеге асырылуына байланысты Кіші Арал Арал қаласына 40 шақырымдай жақындап келді. Оның деңгейі 40-42 метрге дейін көтерілді.
Кезінде ойдағыдай жұмыс істеген Арал теңізін құтқару халықаралық қорының қызметіне бүгінде Орталық Азияның бес мемлекеті де қанағаттанып отырған жоқ. Ендігі жерде бұл қорға өз жұмысын ширата түсу және теңізге қатысты күрделі мәселелерге жаңаша келу қажет сияқты. Ол Қазақстан Президенті мен Өзбекстан Президентінің өткен жылғы Астанадағы кездесуінде де сөз болды. «Біз Арал теңізі төңірегіндегі ахуалды да талқылап, кезекті мәрте Арал теңізін құтқару халықаралық қоры бұл проблеманы шешетін және біздің елдерімізді байланыстыратын негізгі тұғырнама деген ортақ пікірге келдік», деп атап өткен еді сонда Қазақстан басшысы.
Келесі айда Астанада Орталық Азиядағы бес мемлекет – Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстан елдері басшыларының саммиті өтеді. Үлкен жиын барысында планетаның жан ауыртар жарасына айналған осы Арал проблемасы да талқылануы мүмкін.
Әлисұлтан ҚҰЛАНБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
