– Әзиз мырза, Қазақстанға алғаш келуіңіз болар?
– Иә. Алматыны, жалпы Қазақстанды алғаш көруім. Қазақстан біз үшін – атажұрт. Атажұртқа табаным тигені үшін қуаныштымын.
– Халықаралық экономика, қаржы және энергия конгресінде жасаған баяндамыңызды тоғыз мемлекеттен келген айтулы ғалымдар мен мамандар сілтідей тынып отырып тыңдады... Геосаясаттағы түркі дүниесінің орны мен салмағын қалай бағалайсыз?
– Бірнеше жүзжылдықтар бойы түркі дүниесі дүние ғылымының орталығы болды. Тіпті орта ғасырлардың өзі түркілердің қайта өркендеу кезеңі деп аталады. Бұл тарихи шындықты біз ешқашан ұмытпауымыз керек. Жүсіп Баласағұни, Махмұт Қашқари, Ахмет Ғазали, Қожа Ахмет Ясауилардың ғылымы өркен жайған Орталық Азия түркі дүниесінің кіндігі болып табылады. Мұны біз мақтан тұтамыз. «Дәл осы түркілердің дәуірлеуі сияқты, осыған ұқсас өркендеген тағы қандай елдер бар?» деп көп ойландым. Ақыры «мұндай өркениет Қытайда болған» деген түйін жасадым. Қытай өркениеті түркі әлеміне өте ұқсас. Ол да түркі өркениетімен бір мезгілде күш жинады. Тіпті мен оны біздің бабалар өркениетінің бір бөлшегі дер едім. Қытай мемлекеті бүгінде үлкен қадаммен алға басып келе жатыр. Екпіні қатты. Нәтижесінде Қытай экономикасы әлемде екінші орынға шықты. Қытай мен түркі дүниесі бір мезгілде, бірдей мүмкіндікпен күш жинады дедім ғой, оны мен мына мысалдан да байқадым. Қытай мен түркі әлемінен шыққан Нобель сыйлығының лауреаттары да бір мезгілде қатар пайда болды. Мен биохимия саласы бойынша, ал қытай әйелі молекулярлы физика бойынша Нобель сыйлығының лауреаттары атандық. Алдағы жиырма жылда Қытай барлық сала бойынша Нобель сыйлығын ала бастайтынына еш күмән келтірмеймін. Өйткені Қытай білікті ғалымдарын, талантты студенттерін ғылымның барлық саласын меңгерту үшін үздіксіз батысқа аттандырып жатыр. Бүгінде Қытай әлемдік дамуға елеулі әсерін тигізіп отыр.
– Түркі әлемінің қайта оянуына кедергі келтіріп отырған қандай факторларды атаған болар едіңіз...
– Түркі әлемі адамзат тарихындағы көптеген ғылыми білім мен ұлы жаңалықтардың генераторы болып келді. Бір ғана Әл-Фарабидің өзі бұған дәлел. Қазір әлсіреген болса, ол ең алдымен еңбектің тежелгендігінен. Бақытқа қарапайым жол емес, маңдай тер сіңген еңбек қана бастап барады. Мақсат-мұрат қаншалықты қажет, асқақ болса да, ол еңбекке тәуелді. Барлық түркі халықтарына қазіргі қажет нәрсе осы – еңбек, еңбектену. Бүкіләлемдік эволюция мен ғылым және озық ілімнің қозғаушы күші болған түркі дүниесінің рөлін қайта қалпына келтіру біздің ортақ мақсатымыз болуы керек. Менің зертханама Қазақстаннан ғылымды өмірінің мәні санайтын ізденімпаз шәкірттер келсе, қуанар едім.
– Нобель сыйлығы секілді әлемдегі ең мәртебелі марапатты алуға себеп болған сіз ашқан жаңалықтың түйіні неде?
– Мен қырық жылдан аса уақыт бойы ультракүлгін сәуленің ДНК-ға тигізетін әсері төңірегінде ізденіп келемін. Ультракүлгін сәуленің нәтижесінде бұзылған ДНК клеткаларын қайта қалпына келтіру мәселесін швед Томас Линдаль мен америкалық Пол Модрич те зерттеді. Бірақ біздің арамызда ешқашан бәсеке, бақталастық болған жоқ. Қатерлі дерттен түбегейлі емдейтін, айықтыратын дәрі әлі табылған жоқ. Бірақ біздің зерттеуіміз ғылымда рак ауруына қарсы күресудегі маңызды қадам болып есептеледі. Ол қатерлі ісік ауруының тиімді емін іздеудегі маңызға ие зерттеу ретінде әлемдік қоғамдастық тарапынан да кең қолдауға ие. Онкологиялық аурумен күресте көмегін беретініне сенемін. Менің өмірлік мұратым, ғылымдағы ізденісім мен еңбегім адамзатты мың-миллион жанды құрбан етіп жатқан зауалдың тырнағынан құтқаруға септігі тигенін қалаймын. Нобель сыйлығын алғанда алғашында мен де, әйелім де сенбедік. Түркі әлемі алдындағы азаматтық қарызымды қайтарғанымды, парызымды орындағанымды енді ғана сезініп жүрмін.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»