XX ғасырда АҚШ пен КСРО ғарышты игеруде бәсекеге түскені белгілі. Тұңғыш ғарышкер ұшыру, айға алғаш болып қону секілді бәсекелестік аэроғарыш саласын қатты дамытты. Бірақ ғарышты игеру бәсекесі ұзаққа созылмай, ресми түрде аяқталды.
Бүгінде SpaceX компаниясы ұшырған зымырандарының арзанға түсуі алпауыт елдердің ғарышты игеруге ниетін қайта оятты. Мәселен, Ақ үй басшысы Дональд Трамп 2018 жылы НАСА-ның айға сапарын қаржыландыру үшін 800 миллион доллардан астам қаражат сұраған.
Сонымен қатар НАСА жақын арада TESS деп аталатын жаңа ғарыш обсерваториясын ұшырады. Бұл аппарат экзопланеталарды, яғни өмір сүруге қолайлы аспан денелерін зерттеуге арналған. Астрономдар TESS арқылы Күнге таяу маңдағы экзопланеталарды зерттеп, онда өмір сүрудің қаншалықты мүмкін екенін анықтамақ. Аппарат SpaceX компаниясының Falcon 9 зымыраны арқылы ғарышқа шығарылады.
Ресей де ғарыш игеру бәсекесіне қатысуға ниетті. Ел президенті Владимир Путин Марсты және Айды зерттеуге экспедиция жіберетінін айтқан болатын. Жердің табиғи серігіне бірінші сапар 2019 жылы жүзеге асады деп күтіліп отыр. Алғашқы автоматты станса Ай бетінен мұз іздеуге арналған. Содан кейін 2021 жылы «Луна-26» орбиталық аппараты жіберілмек. Ал 2022 жылы ұшырылатын ғарыш кемесі ай бетіне қонып, оның топырағын зерттеумен шұғылданбақ. Марсқа экспедиция 2020 жылы жіберіледі. Жоспар бойынша әуе кемесі 2021 жылы «Қызыл планетаға» жетуі тиіс. Сондай-ақ америкалық және ресейлік ғалымдар бірлескен жоба аясында айды барлауға арналған саяхаттың дайындығына қызу кірісіп кетті.
Ғарыш саласында Ресей Қытаймен де ынтымақтастық орнатқан. Бұл өз кезегінде солтүстіктегі көршімізге де, шығыстағы көршімізге де тиімді. Мәскеу әлеуетті әріптеске ие болса, Бейжің билігі Азиядағы өзінің көшбасшылығын бекіте түседі. Яғни «Аспан асты елі» құрлықтағы өзінің геосаяси беделін де арттыра түспек.
Ғарышты игеру бәсекесінде Жапония мен Үндістан да өз үлесін алып қалуды көздейді. Кейінгі он жылда осы екі ел арасындағы әріптестік жаңа сатыға көтерілді. Мәселен, былтыр күзде Үндістан премьер-министрі Нарендра Модимен кездескен Жапония премьер-министрі Синдзо Абэ ғарыш саласындағы екіжақты қарым-қатынасты нығайтуға және жерді зерттеу, айға саяхат мәселелерінде бірлесе жұмыс істеуге ниетті екенін мәлімдеген.
Оның үстіне, Үндістан мен Жапония Азия мен Тынық мұхиты аймағының көшбасшысына айналуға талпынады. 2017 жылғы желтоқсанда Үндістан ғарыш зерттеу ұйымы мен Жапония аэроғарыш барлау агенттігі Айға бірлескен экспедиция жіберетінін мәлімдеді. Жалпы, екі ел бұрын да Айға спутниктер жіберген болатын. Ол оның беткі қабатын ғана бақылап қайтқан. Бұл жолы Айдың бетіне қону мәселесі талқыланып жатыр.
The Washington Post газеті Азиядағы ғарышты игеруге бәсекелестік аймақтағы геосаяси басымдыққа ие болуға байланысты деп есептейді. Қытайдың ғарыш саласындағы жетістіктері мен стратегиялық мақсаты Үндістан мен Жапонияға ұнай қойған жоқ. Басылымның пайымдауынша, бұл екі ел арасындағы әріптестіктің нығаюының бір себебі осы.
Азияда мемлекеттер ғарышты игеруге талпынса, мұхиттың арғы бетінде бұл іспен бизнесмендер айналыса бастады. Бұрын АҚШ-та НАСА-ның дәурені жүрсе, қазір SpeceX-тың айдарынан жел есіп тұр. Илонның сөзіне сенгендер 15 жыл ішінде компанияны әлем танитын деңгейге жеткізді. И.Масктың ғарышқа қатысты өзіндік көзқарасы қалыптасқан. Таяуда ол АҚШ-та өткен конференцияда «Бізге қайтадан ғарышты игеруге жарысу қажет» деп мәлімдеді. И.Масктың пікірінше, мұндай қадам адамзаттың түрлі апаттардан жойылып кетуінен қорғап, Марс пен Айға қоныс тебуге мүмкіндік береді.
Биылғы ақпанда SpaceX компаниясы Falcon Heavy деп аталатын зымыранын сынақтан өткізгенін жоғарыда айттық. Оның көтергіштерін қайта пайдалану зымыран жасауға жұмсалатын шығынды азайтады. И.Маск енді ракетаның екінші деңгейлі көтергішін басы бүтін күйінде жерге қондыруды жоспарлап отыр. Бұдан бөлек, ол Марсқа экспедиция жіберіп, планетаға қоныс аударуды мақсат еткен. «Қызыл планетаға» сапар келер жылдың бірінші жартысында жүзеге аспақ.
Ғарышты игеруге талпынған миллиардер Илон Маск қана емес. «Амазон» компаниясының негізін салушы Джефф Безос та зымыран көтергіштерді қайта қондыруға талпынып жатыр. Сондай-ақ ол ғарышқа туристер апару жөніндегі жоспарын жетілдіру үстінде. Жақында ол «Ғарышты барлау сыйлығын» табыстау рәсімінде бұл жобаларды жалғаса беретінін мәлімдеді. Бұл мақсатта «Амазон» компаниясының акцияларын сатуды жоспарлап отыр. Әзірге Дж. Безос жоспарын егжей-тегжейлі түсіндірген жоқ.
Ғарышты игеру талпынысының белсенділігін мынадан да байқауға болады. 2017 жылы осы саладағы стартаптардың көлемі 2,8 миллиард долларға жеткен екен. Ал Айға аппарат қондыруды жоспарлаған iSpace жобасы бір жыл ішінде 90 миллион инвестиция тартқан.
Бір қарағанда Ай мен Марсқа қоныс тебу шынайылықтан алшақ көрінеді. Адамзаттың жартысы тамақ таппай, ауызсудан қиналып жүргенде аспаннан жымыңдайтын «Қызыл планета» мен түн сұлуы Айға қоныс тебу туралы мәселе көтеру қисынға келмейтін секілді. Дегенмен енді елу жылда өзге планетаны мекендеудің ауылы алыс емес тәрізді.
Абай АСАНКЕЛДІҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
