Бұл мәселенің өзектілігі Қызылорда облысында өткен Мемлекетаралық су шаруашылығын үйлестіру комиссиясының 73-ші отырысында айқын байқалған. Қазақстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түрікменстан елдерінің салалық министрлік өкілдері, Ауыл шаруашылығы вице-министрі Ерлан Нысанбаев, Өзбекстан Республикасының су шаруашылығы министрі Шавкат Хамраев, Тәжікстан Республикасының энергетика және су ресурстары министрінің бірінші орынбасары Султон Рахимзода және Түрікменстан су және ауыл шаруашылығы министрінің орынбасары Магтымгулы Байрамдурдыев қатысқан алқалы отырыста осы жағдайлар тағы таразыланды.
Мемлекетаралық су шаруашылығын үйлестіру комиссиясы 1992 жылы Орталық Азия елдерінің Арал теңізі бассейніндегі су шаруашылығы мәселелері бойынша шешім қабылдау алаңы ретінде құрылып, бұған дейін 72 отырысын өткізген.
Бұл жолы Қызылордада мемлекетаралық комиссия 2017-2018 жылдары Сырдария мен Әмудария бассейндеріндегі вегетацияаралық кезең қорытындысын талқылап, 2018 жылы вегетациялық кезеңде су алу лимиттері мен су қоймаларының жұмыс кестесін бекітті. Сондай-ақ «Арал теңізі бассейнінің су ресурстарын кешенді басқару, пайдалану және қорғауына ақпараттық-талдауды қамтамасыз ету және Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан мен Өзбекстан арасындағы ақпарат алмасуды ұйымдастыру жөнінде» келісім жобасы бекітілді. Одан бөлек, қатысушылар мемлекетаралық комиссияның жұмысын күшейту мәселелерін талқылап, 74-ші отырысты өткізу бағдарламасы мен орнын келісті.
– Қысқы вегетациялық кезеңде қай мемлекет қанша көлемде су қолданды, соның қорытындысын шығардық, – дейді Ауыл шаруашылығы министрінің орынбасары Е.Нысанбаев. – Баршаға белгілі, өткен жылы су мол болды. Соған байланысты қолданылған су көлеміне қатысты ешкімнің өкпесі жоқ. Ал биыл су тапшылығы болады деп күтілуде. Міне бүгінгі комиссия отырысының екінші бөлігін әр мемлекеттің үлесін белгілеуге арнадық. Бір келісімге келдік. Соған сәйкес, біз биыл қажетті көлемдегі суды аламыз.
Осы өткір мәселе комиссия мүшелерінің облыс әкімі Қырымбек Көшербаевпен кездесуінде де талқыланды. Өткен жылы күріштен жарты миллион тоннадан астам өнім алған Сыр өңірі үшін ағын су өзекті күйінде қалып отыр.
– Су ресурстарын тиімді пайдаланып, тиісті лимиттерді сақтау бойынша жұмысты әрі қарай күшейту керек. Бұл 15 наурыз күні Астана қаласында өткен Мемлекет басшыларының кездесуінде талқыланды. Ал тамыз айында Ашғабадта Халықаралық Арал теңізін құтқару қорына қатысушы елдердің Мемлекет басшылары кеңесінің отырысын өткізу жоспарлануда, – деді облыс басшысы. Сондай-ақ облыс әкімі Мемлекет басшыларының отырысына орай комиссия жұмысын әрі қарай жетілдіру жөнінде ұсыныс білдірді.
Қазақстанның оңтүстік өңіріне су Тәжікстанның, Қырғызстанның аспанмен амандасқан, басын сірі қар басқан тауларынан келеді. Осы екі мемлекеттен бөлек, ортада диқаншылықпен атағы шыққан Өзбекстанды басып өтетін ағын су елімізге бөлінген деңгейде жете бермейді. Мол судың басында отырған ағайынның өз уәжі бар. Қанша жерден мемлекетаралық келісім болғанымен уағдаластықтың үнемі сақтала бермейтіндігі анық. Экономикасы әлсіз Қырғыстан мемлекеті Қазақстан суға аса зәру емес қыс айында электр энергиясын өндіру және сату үшін Тоқтағұл ГЭС-і арқылы су айдайды. Оңтүстік Қазақстан мен Қызылорда облысына баратын су негізінен 5 мың текше метрден артық су жинайтын Шардара су қоймасына құйылады. Сырдың табаны таяз, арнасы тазаланбағандықтан әрі дарияны жағалай шағын ауылдар орналасқандықтан секундына 500 текшеметрден артық су қабылдай алмайды.
Амал жоқ, Шардара қоймасына толған артық су «Арнасай» арқылы Өзбекстандағы Айдаркөлге құйылып келеді. Осы жағдайды жақсы білетін экс-сенатор Қуаныш Айтаханов «Біз 49 жылда Өзбекстанға бір Аралдың суын бердік» деп күйінгені есте. Аралдың бүгініне қарап өзегіміз өртенсе де ащы шындық осы. «Арнасайдан» ақтарылған судан екі көл жасаған өзбек ағайындар балық шаруашылығын құрып, ағын судың қызығын диқандары көрді. Қазақстан қыс кезінде көп көлемде су жібермеу үшін Қырғызстанға, артық су өткізгені үшін Өзбекстанға төлем төледі. Сонымен қатар Тәжікстанның Қайрақ құмынан «Достық» каналы арқылы келетін суды ала топылы ағайынның Қазақстан үлесінен жырып алатыны бар. Бұл кешеге дейін орын алған жағдай.
Су басында отырғандар осылайша көрпені өздеріне тартып, кем-кетігін біздің ел арқылы түгендеп алғысы келеді. Өткен жылы су мол болғанымен қазірдің өзінде тапшылығы сезіліп жатыр. Бұл жағдайда жаңа технология – тамшылатып суару арқылы амалдауға болады. Бүгінде көп диқан осыған өтті.
Енді суды ортақ пайдаланудың Орталық Азия елдері үшін маңыздылығы жыл сайын сезіле түсетіндігі айқын. Көрші елдермен барынша ықпалдасу осы шетін мәселені шешуге септесетіндігі сөзсіз. Қызылордадағы мәміленің жалғасы енді қоңыр күзде Ашғабадта жалғасады.
Бақтияр ТАЙЖАН,
«Егемен Қазақстан»
Қызылорда облысы
