Тайтөбенің басында сақ дәуірінің бірнеше қорғандары сақталған. Академик К.Ақышев археологиялық қазбадан табылған дүниелерге қарап қорғандар біздің жыл санауымызға жақын уақытта көтерілген деп жазды. Тайтөбе басында сақ қорғандарынан басқа көлемі 8х8 метр қарауыл мұнара мен үлкен архитектуралық құрылыстың орны, яғни іргетасы сақталған. Тайтөбе басында күйдірілген кірпіш сынықтары кездеспейді, осыған қарағанда Ақмола «Домбауыл», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» ескерткіштері сияқты «дың» түрінде тастан қаланған шошақ құрылыс болған. Оның Ақмола атануына сыртқы сылағы ақ балшық болды деген пікіріміз бар. Тайтөбеден қазіргі күні де Астана құрылысына ақ балшық алынады. Сонымен осы деректер Ақмола болып ел есінде қалған кесенесінің тарихы кемі екі мың жылдың маңайы деп есептеуге мүмкіндік береді.
Тайтөбе атауы көне дәуірден тарихи орталық ретінде белгілі екендігіне қазақ халқының эпикалық жырлары мен аңыздары дәлел. Тайтөбенің басында әкесі Ер Көкшенің кегін даулаған Ер Қосай мен Қобыландының арасында адам баласы бұрын-соңды көрмеген жекпе-жек болды дейді Г.Н.Потанин жазып алған қазақтың батырлық ертегілері: «Оказалось, что приехал Ир-Косай, сын богатыря Ир-Гокше, которого убил Кобланды. Таласпай и Кобланды вышли навстречу, поднялись на Тай-тюбе. Ир-Косай звал Кобланды на поединок; взяв белую саблю, вышел навстречу противнику, Кобланды тоже вышел на поединок... Ир-Косай вонзил пику в сердце Кобланды, поднял его вверх на пике над своей головой ...» (Г.Н.Потанин. Таласпай мерген. Ир-Гокше и его сын Ир-Госай//Избранные сочинения в 3-х томах. т.3. Труды по истории, этнографии и фольклору. Павлодар, 2005. с.334-349).
Тайтөбе туралы осындай деректер бізді осы сөздің этимологиясын іздеуге итермеледі. Көне түркі дәуірінде «тай бегі» (қарауыл басы), «тай білге тұтық» (қарауыл салығын жинаушы) деген мемлекеттік лауазымдар болған (Древнетюркский словарь. Л.,1969. с.527). Бұл ұғымдар әуел баста көне түркі жазба әдебиетінде және кеңсе дәстүрі арқылы қалыптасты да, кейіннен Шыңғыс ханның империясында да қолданылды. Қазіргі моңғол тілінде сол себепті «тай» деген сөз екі мағынада қолданылады: біріншіден, ол «аялдама, бекет, жолхана», екіншіден, ол «шатыр, үй төбесіне салынған баспана, күзетхана» (Базылхан Б. Моңғолша-қазақша сөздік. Уланбаатар-Өлгий,1984. с.444). Соныменен Тайтөбе сөзінің ең негізгі, көне мағынасы «қарауыл төбе» болып шығады.
Тайтөбе өңірі қазақ хандарына мекен болған жер. 1825 жылғы атақты кеншілер әулетінің өкілі Демидов жазбаларында «По р.Нура вниз до р.Ишима к тому месту, где, по показаниям Шангина и Назарова, обе реки сии и теперь уже почти соединяются, где у горы Ак-Мулы кочует известный в степях хан Вали...» деген мәлімет жүр. 1830 жылдары біз Тайтөбе маңында Сәмеке ханның немересі Қоңырқұлжа Құдаймендіұлын жиі көреміз. 1838 жылы Кенесары ханның қозғалысы кезінде Тайтөбе атауы саяси оқиғалардың контексінде соңғы рет аталды да кейін белсенді айналымнан шығып қалды.
Тайтөбе Есіл мен Нұра аралығындағы елдің қадым заманнан бастап ХХ ғасырға дейінгі тарихының куәсі. Өкінішке қарай, Тайтөбе құрылысқа қажетті ақ балшық алатын карьерге айналды. Өзенді әр жерден буып тастаған, әрлі-берлі ызғыған ірі машиналар. Осы жерде пұл тауып жүрген жігіттер төбенің атын да білмейді, тіпті төбенің етегіндегі Тайтөбе ауылының кіреберісінде тақта да жоқ. Тайтөбенің басына осы маңда ХVІІІ ғасыр соңында жайлаған Нияз бидің кесенесі салынып қойды, тағы бірнеше құрылыс басталып жатыр. Оның үстіне қара археологтар өз дегенін істеп, төбенің әр жерін қазуды тоқтатар емес. Тайтөбе тарихи-мәдени қорық болуға лайық орын, сол себептен ауыл, аудан, қала басшылары шұғыл түрде осы бір қасиетті төбені сақтауға, көркейтуге басты назар аударулары керек! Бұл кезек күттірмейтін мәселе, біз Римнің атақты Коллизейі сияқты тарихи орынды өз қолымызбен құртып жатырмыз.
Жамбыл АРТЫҚБАЕВ,
профессор
