– Сергей мырза, күні кеше әлем деңгейінде мойындалып, үздік актриса атанған Самал Еслямовны өнер әлемінде небәрі 19 жасында жолықтырып, бірден басты рөлге бекіткен екенсіз. Актриса несімен баурап алды?
– Мен Самалды бірінші рет «Қазақфильм» киностудиясымен бірлесе түсірген туындымыз – «Тюльпан» фильмінің кастингінде көрдім. Ол кезде Самал Петропавлдағы өнер колледжінің студенті болатын. Әрине психологиялық фильм үшін өте жас әрі «19 жастағы бойжеткен 3 баланың анасын өз деңгейінде алып шыға алар ма екен» деген де ішкі күдігімнің болғанын жасырмаймын. Бірақ режиссерлік түйсік деген болады. Шығармашылық адамына тән сол бір ішкі сезім мені жібермей қойды. Сөйтіп тәуекел етіп Самалды басты рөлдердің біріне бекіттік. Менің үміт артқаныма сай, актриса жан дүниесі бай, барлық көңіл күйді ішінен өткізетін психологиялық рөлдің актері болды. Ол сыртқы жарқ-жұрқты басты планға шығарған иллюстратор емес, шын мәніндегі сезімнің актрисасы екенін аз ғана уақыттың ішінде дәлелдеп көрсетті. Жалпы, актерге туа бітті таланттан бөлек, мінез де керек. Самалдың бойында қолға алған ісін соңына жеткізбей тынбайтын қайсар да өжет мінез бар. Сырттай өте нәзік көрінгенімен, ішкі қуаты мықты. Осы тұрғыдан келгенде біз жақсы түсіністік. Өйткені мен – өте талапшыл режиссермін. Мен үшін фильмімдегі әр детальдің шынайылығы маңызды. Табыс үшін емес, өнер үшін тырбанып жүргеннен кейін де, әрбір жұмысымда адамның тағдыры, адамның сезімі алға шықса деймін. Себебі сезім бар жерде шынайылық қатар жүреді. Өзіңіз ойлап көріңізші, мына жалғанда сезімнен аяулы не бар?! Меніңше, өнер деген – сол!
– Күні кеше 71-ші Канн кинофестивалінде жүлдегер атанған «Айка» фильмі де Самал екеуіңіздің шығармашылық тандеміңізден туған туынды. Түсірілім барысында үнемі бір актрисамен жұмыс істеу режиссерлік стиліңізді таптаурындылыққа түсіріп жібереді деп қорықпадыңыз ба?
– Жоқ, керісінше. Мен «Айка» арқылы Самалдың актриса ретіндегі шығармашылық өсу эволюциясын көрсеткім келді. Алғашқы фильммен салыстырғанда бұл кинотуындының тақырыптық һәм әлеуметтік салмағы ауырлау. Режиссерлік талап та бірнеше есеге жоғары болды. Актрисаға психологиялық тұрғыда жіті іздену жауапкершілігі жүктелді. Оның үстіне, отбасын құрып, әлі ана атанып үлгермеген бойжеткенге баласын өмірге әкеле салып, тұрмыс тауқыметінің салдарынан одан бас тартуға мәжбүр болған қырғыз қызының шарасыз һәм трагедиялы күйін шегіне жеткізе ойна деп талап қоюым да менің тарапымнан әділетсіздік болар еді. Тіпті өзгені айтпағанда, жұмысымның шынайы шығуын ойлап, басты рөлге қазақты емес, қырғыздың актрисасын бекітуді ойладым. Бірақ тағы да режиссерлік ішкі түйсігім Самалды таңдады. Себебі алда түсірілім жұмысының ұзақ та қиын жолы күтіп тұрды. Маған өзім мүмкіндігін жақсы білетін, сенетін актер қажет болды. Және дәл осы рөлді басқа емес, Самал алып шығу керектей болып көрінді. Оның білімі мен кәсіби шеберлігіне, ішкі қуатына сендім. Сөйтіп, сценарийді де арнайы актрисаның табиғаты мен мүмкіндігіне лайықтап жазып шықтық.
– Жалпы, «Айка» фильмінде көтерілетін мұндай ауыр тақырыпқа қалай келдіңіз? Идея қалай туды?
– Мәскеуге қоныс аударып, тұрмыстың түрлі қиындығына шыдамай туған баласынан бас тартып, перзентханада қалдырып кетіп жатқан 250-ден аса қырғызстандық әйелдің ауыр тағдыры турасындағы сұмдық статистиканы естіп қалдым бірде. Қазақстанда туып-өскен мен үшін азиаттық әйелдердің өз баласынан бас тартуы таңғаларлық жайт болып көрінді. Өйткені өзім білетін шығыс халқында ана мен баланың қарым-қатынасы, махаббаты басқа құндылық биігінде берілетін. Мен туып-өскен Шымкент аумағында аналар баласына аялай қарайтын, өз өмірін перзентінің амандығы жолында құрбан етуден тайынбайтын. Сондықтан да бұл дерек жанымды қатты түршіктірді. «Бауыр еті – баласын жанынан артық көретін аналар неге мұндай қадамға барып жатыр? Оған нендей жайттар мәжбүрледі?» – деген ой мазалады. Мәселенің мәнісін білгім келіп, осы тақырыпты тереңірек зерттей бастадым. Зерттеу барысында жекелей тағдырлармен бетпе-бет кездесіп, пікірлескенде, бұл да бір қоғамның қасіретті құбылысы екендігіне көз жеткіздім. Өмірдің, тұрмыстың қиындығы оларды осындай қадамға мәжбүрлейді екен. Бұл – жеке адамның тағдыры болып көрінгенімен, шындап келгенде тұтастай ұлттың, жалпы адамзаттың трагедиясы ғой. Сөйтіп осы бір тақырыпты кино тілінде көрсеткім келді. Кейін Самалға лайықтай отырып «Айка» фильмінің сценарийін жаздық. Мәскеуге келіп қиын тағдырды басынан өткерген эмигрант қырғыз қызының тауқыметті тағдыры баяндалатын фильм осылай өмірге келген болатын.
– Әлі жалпыхалықтық прокатқа шығып үлгермегеніне қарамастан, атағы жаһанға жайылған «Айка» фильмі біздің де қызығушылығымызды арттырып үлгерді. 7 жылға жуық түсірілген фильмнің қандай ерекшелігі бар?
– Жоғарыда атап өткенімдей, фильм түсірудегі басты ұстанымым – өнер деңгейіне көтерілген шынайылық. Меніңше, шынайылық дегеніміздің өзі өнер болса керек. «Айка» фильмінің түсірілім жұмысы да ұзақ әрі қиын жолдан өтті. Табиғаттың әр құбылысына сай эпизодтарымыздың көркемдігі мен шынайы шығуына мән бере отырып, жұмыс істедік. Әрине бұл жерде ең көп салмақ басты рөлдегі актриса Самалға түсті. Қар аралас жаңбырда, боранда түсірілім жасадық. Тоңу, аяқтан су өту секілді қиындықтарға төзу ғана емес, актерлік ойынды да өз деңгейінде алып шығу керек болды. Оның үстіне фильмнің жанры да ауыр. Осы қиындықтардың барлығын еңсеру жолында Самал аянбай тер төкті. Тіпті қырғыз тілін, өмір сүру салты мен жалпы ұлттың менталитетін зерттеу мақсатында бірнеше ай Қырғызстанға да барып өмір сүріп көрді. Мұның барлығы үлкен еңбек. Самалдың сол тынымсыз ізденісі, еңбегі, міне, ақталды.
– Ал фильмнің жалпыхалықтық прокатқа шығуы қашанға жоспарлануда?
– Мен сізге бір қызық айтайын, қазірдің өзінде біз фильмді әлі толыққанды аяқтаған жоқпыз. Алда әлі біраз монтаждау жұмыстары күтіп тұр. Бұл шамамен, 1-2 ай уақыт алады деп күтілуде. Соның бәрін есепке алғанда, фильм жалпыхалықтық кинопрокатқа күзге қарай шығып қалуы керек.
Фестивальде де кинотуындының аяқталмаған нұсқасы көрсетілді. Жалпы, алғашқы 40 минутын ғана көріп, фильмді іріктеуден өткізу бұрын-соңды Канн кинофестивалінің тарихында болып көрмеген жайт. Біз бірінші болып сол қағиданы бұздық (күлді). Сарапшылар жұмысты дайындалып болған жеріне дейін көріп, фестивальге дейін аяқтай аласың ба? – деп сұрады. Мен қандай тәуекелге барғалы тұрғанымды білсем де, ойланбастан «Иә» деп уәде бердім. Сөйтіп, фестивальге небәрі 2 күн қалғанда картинаның «черновой» нұсқасын аяқтап, киноның кіл мықтылары жиналған өнер байқауында көрсеттік. Самалдың ойыны шынайы әрі мықты шыққанының айғағы болар, қазылар алқасы айтулы жүлдеге бізді лайық деп тапты. Бұл ешбір талқылауға жатпайтын, таза жеңіс деп ойлаймын.
Осы тұста мен сізге мына бір ерекше жайтты айтып берейін. Көрсетілім аяқталған соң залдан шығып, баспалдақпен төмен түсе бергеніміз сол еді, алдымыздан бір әйел шықты да, ешқандай сөз айтпастан Самалды құшақтай алды. Сөйтіп құшақтап, 2-3 минуттай үнсіз тұрды. Фильмнен алған бар әсерін солай жеткізді де ләм деместен кетіп қалды. Кейін білдік, ол – қазылар алқасының төрайымы Кейт Бланшетт екен. Марапаттау рәсімі аяқталған соң, ол кісімен бейресми жағдайда әңгімелесудің реті түсті. Сонда Кейт ханым фильмді көріп болған сәтте-ақ, қазылар алқасы мүшелерінің бірауыздан қолдауымен «Үздік әйел рөлі» жүлдесі Самалға лайық деп танылғанын айтты.
– Жалпы, өзіңіз бұл жеңісті қалай бағалайсыз?
– Мұндайда ауызға сөз түспейді екен. Талас жоқ, бұл – үлкен марапат, кино өнерінің жаңа бір белесі деп білемін. Канн дегеніміз не? Канн фестивалі – әлемнің 20 үздік фильмі сынға түсетін жаһандық масштабтағы өнердің ұлы оқиғасы. Соның ішінен үздіктердің үздігі таңдалып алынады. Осыдан-ақ кинофестивальдің деңгейін бағамдай беруге болады деп ойлаймын. Сіз білесіз бе, әлемде қанша фильм түсіріліп жатыр? Қанша актер бар? Соның ішінен суырылып шығып, қазақстандық актриса үздік атанды. Мұндай талантты қазақ топырағы өмірге әкелді, тәрбиеледі. Сондықтан да бұл жеңіспен мақтану керек.
Самал Еслямова – талантты ғана емес, кәсіби деңгейде білім алып, шыңдалған өнер иесі. Ол Мәскеудің ең үздік оқу орындарының бірі – Ресей театр өнері университетінде (ГИТИС) оқыды. Біз қарбаласта жүріп, кейде өмірлік маңызы бар дүниелерге мән бермей жатамыз. Кино саласында ұзақ жылдар қызмет етіп келе жатқан адам ретінде айтамын. Бұған қуану керек және қазақ киносының болашағы туралы ойлануымыз қажет. Мен қазір де Самалға жалғыз ғана дүниені айтамын: сол алған біліміңді Қазақстанға алып келіп, кәсіби мектептер ашып, сол арқылы еліңдегі өнерге құштар жастарға әлемдік деңгейдегі актерлік мектепті үйретіп, жаһандық кино мен театр мәдениетінің талаптарын солардың бойына сіңіруге күш салсаң, Отаныңа бүгінгіден де көбірек пайда келтіресің деймін. Өйткені, Самалдың өте ұлтжанды қыз екенін білемін. Жүрген жерінде үнемі Қазақстанды айтып жүреді.
– Ал өзіңіз ше? Туған жеріңізге жиі келіп тұрасыз ба? Сіздің шығармашылықтағы жолыңыз бен көзқарасыңыздың қалыптасуына Қазақстанның әсері қаншалықты?
– Оны сөзбен жеткізу мүмкін емес. Дәл қазіргі уақытта Мәскеуде тұрып жатқаныммен, негізгі туған жерім – Қазақстан. Шымкент қаласында туғанмын. 20 жылдан астам уақыт сол жақта тұрдым. Анам да, туған-туыстарым да әлі күнге Шымкент қаласының тұрғындары. Сондықтан да еліме жиі келіп тұрамын.
Маған Ресейдегі, басқа де шет мемлекеттердегі әріптестерім: «Неге сенің фильмдеріңе үнемі қазақтар түседі немесе әрдайым жұмысыңды Қазақстанда түсіресің?» деп сұрайды. Қарап отырсам, шынымен де, фильмдерімнің барлығы Қазақстанмен байланысты екен. Міне, тіпті қырғыздар жайлы түсірген туындымда да қазақ қызы Самал басты рөлді сомдайды. «Тюльпан» фильмі де қазақ жерінде – Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ елді мекенінде түсірілді. Бұл кездейсоқтық емес, туған жердің құдіреті деп ойлаймын. Адам өзінен жерініп, өткенін ұмытуы мүмкін емес. Сол секілді менің де кіндігім туған жеріме байланған. Балалық шағымның аяулы сәттері, өмірімдегі ең керемет уақыт осы елде өтті. Қазақ жері – менің екінші Отаным, туған жерім. Сонысымен де маған бұл өлке ыстық. Осы уақытқа дейін сан түрлі мемлекетпен, сан алуан ұлт өкілімен жұмыс істедім. Бірақ дәл қазақтармен түсініскенімдей ешбірімен түсінісіп көрмеппін. Менің болмысыма қазақ табиғаты өте жақын.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Назерке ЖҰМАБАЙ,
«Егемен Қазақстан»