Өзі ғана емес, оны көзі тірісінде-ақ жұрт бағалаған. Әрине ешкім ақындарды нөмірлеп жатпайды. Әрқайсысының өз орны, өз биігі бар. Сөйтсе де замандастары мойындаған биікті жоққа шығаруға болмас. Сол замандас інілерінің бірі, белгілі ақын Жүрсін Ерман ауызша да, жазып та Сәкен туралы «Қадыр Мырза-Әлі, Тұманбай Молдағалиев үшеуі қазақ жырының үш арысы» деп сипаттағанына «мен одан биік едім» деп басқалардың таласа қоймасы анық. Сонау 80-ші жылдарда сол Тұмағаң да: «Сәкенді қайта оқығанда оның жүйрігі елге есімдері әбден танылған, халықтың сүйіспеншілігіне айналған Мұқағалидың, Қадырдың, Сағидың, Фаризаның жүйріктерімен ауыздық тістесіп, шауып келе жатқандай жақсы әсерге бөлендім» деген. Ал өткен ғасырдың 70-ші жылдарының аяғында-ақ Фариза Оңғарсынованың өзі «Қазақ әдебиеті» газетіне «Адалдық атты талант бар» деген көлемді мақала жариялап, «Ақын Сәкен Иманасовтың поэзиясын оқығанда, менің көз алдыма қашан көрсең де арнасы ортаймайтын мөлдірлігімен, өз әуен-әсем тынысымен айналасындағы тірлік атаулыны жайбарақат, жайсаң күйге бөлейтін тұма бұлақты елестетемін» деп жазғаны бар. Ал Сәкен поэзиясы одан кейін де әсте төмендеген жоқ, тек биіктей түскен. Оған оның бұдан кейін жарық көрген, жұртшылық мойындаған «Бел-белес», «Адырна», «Жебе», «Өткірдің жүзі» деп аталатын жалпы қазақ жырында олжа салған жыр кітаптары дәлел. Белгілі жазушы, Сәкеннің құрдасы Оразбек Сәрсенбайдың оны даралап, «Ондай мінезді ақын қайда енді...» деп күйзелгені де көңілден кетпейді.
Осы жақында «Алатау» баспа-полиграфиялық корпорациясы, оның президенті белгілі қаламгер Ырым Кененбайдың белсенді бастамасымен, Сәкен Иманасовтың бес томдық шығармалар жинағын басып шығарды. Тындырылған үлкен іс болды бұл. Сәкеннің бұрын да жеке кітаптары, таңдамалылары, көптомдықтары шығып жатқаны белгілі. Ол таңсық та емес. Сөйтсе де бұл басылымды, өзінен кейін де арқалы ақынды бағалау, құрметтеу, мойындау деп қабылдағың келеді. Және бұрын оқып жүрсең де, бұл жаңа басылымды парақтап, осынау ақиық ақын, атпал азаматпен қайта қауышып, оның әдебиеттегі, өмірдегі қайталанбас орнын қазіргі уақытпен салыстыра отырып, жаңаша пайымдағандай боласың. Асқақ поэзиясы өз алдына, басынан сөз асырмайтын, әділдік, шындық жолында қасқайып тұрып, тіл қататын мінезді азамат сенің де еңсеңді көтереді.
Әрине әңгіме ақын жайында болған соң, алдымен оның поэзиясына көбірек тоқтаған жөн шығар. Жоғарыда бұл ретте біраз замандастарының пікірін де келтірдік. Ал тағы бір замандасы Темірхан Медетбектің «...Сәкен Иманасовтың бір өлеңіне бір мақала жазуға болады. Мен бұл сөзді тіпті де көтеріп айтып отырған жоқпын. Шыны солай», дегеніне жүгінсек, әңгімеміз тым ұзаққа созылып кетер еді. Енді сондай асқақ жыр тудырған адуынды ақынның азаматтық келбетіне қарай ойыссақ жөн шығар.
Кейде біз жұртты, ақын-жазушыларды да атағына қарай бағалайтынымыз бар. Ақын Сәкенге Мемлекеттік сыйлық бұйырмады. Оған шығармасының деңгейі емес, тік мінезі себепші болғанын көпшілік жұрт біледі. Оны жылы әзіл араластыра отырып, өзі де жазған. «Осы уақытқа дейін екі рет Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылған болатынмын. Оның алғашқысында қоярда-қоймай, Жазушылар одағының сол кездегі хатшыларының бірі Тұманбай Молдағалиев пен сондағы поэзия секциясының төрағасы Қадыр Мырзәлиевтер ұсынды» дейді ол. Сол жолы да, келесі жолы да алмады. Өйткені ол сол сыйлыққа дауыс беретіндердің ешқайсысының алдынан өтпеген. Тұманбай ағасы: «Сәкен, сен сөзді қой да, әрқайсысына жағдайыңды айтып, кіріп шық» деп ақыл айтады. «Ешкімнің алдына кішірейіп барып көрмеген кірпияз» Сәкен оған көне қоймапты. «Бір ғана дауыс жетпей қалды» деп Тұмағаң өкініпті сонда.
Сыйлық алуына кедергі болғанымен, оның адуынды өр мінезі ақынның шығармашылығына дарып, азаматтық бейнесін биікке көтеріп, Сәкен Иманасовты тұлғалар қатарына қосты.
Біз Сәкенмен жақын болдық. Бір кезде Мәскеуде Жоғарғы партия мектебінде бірге оқыдық. Алматыда да жақын жүріп, отбасымызбен араластық. Содан да оның шығармашылығын жиі қадағалап, қызметтегі түрлі жағдайларды аңғарып жүрдік. Дос туралы ойлағанда, менің көңіліме алдымен оның сол азаматтық келбеті орала береді.
Өзінің мінезі жайында Сәкеннің өзі де жазып кетті. Ондағы айтылған жайлардың шындығына ешқандай күдік те жоқ. Өйткені бұл жазбадағы кейіпкерлердің барлығы да сол тұста көзі тірі, қастарында жүрді. Сәкен айтқан шындық талайының шымбайына батқан шығар. Бірақ ешқайсысы бұлай емес еді ғой дей алған жоқ. «Жазушы» баспасындағы жиырма жыл», «Күнделіктің кейбір беттері немесе облыс әкімдігінде өткен он сегіз ай» деп аталатын жазбалары журналдарда жарияланды, кітап болып та шықты. Оқырман қауымның айрықша ықыласын аударды.
Әсіресе, «Күнделіктің кейбір беттері...» үлкен шу тудырды. Біреулер құптады. Біреулер даттады. Оны ауызша да естідік, жазбаша да оқыдық. Тіпті Сәкенді ақын ретінде ерекше құрмет тұтатын, айтарлықтай лауазымға ие бір інісінің де оның бұл жазбаларын құптамай, оны қалыптасқан әдепке сыймайтындай қадам санағаны бар. Бұл әдеп бойынша біреудің беделін сыйлауың, оның менмендігін кешіруің керек, жасы үлкен деп біреудің артық сөзіне де, оғаш қылығына да көнуің керек. Сәкен кешіре де, көне де алмаған. Бұл – мінез. Сәкенге тән мінез. Басқаларда тапшы мінез.
Сол «Күнделік...» оны жазған Сәкеннің өр мінезін ғана емес, сол уақыттың тынысын да дәл көрсеткен. Біраз шындықтың бетін ашқан. Біраз дүниені әшкерелеген деректі шығарма еді. Кешегі кеңестік дәуірдегі шенеуніктік бюрократияның шын келбетін көрсеткен деректі де, көркем де шығарма сирек. Оған кезінде сол жүйе мүмкіндік бермеді. Ал қазіргі шенеуніктік бюрократияны сынап, айқайлаушылар болғанымен, олардың көбі оның ішкі дүниесін біле бермейді. Сәкен сол дүниеге еніп, біліп жазды. Оған өзінің мінезін қосып жазды. Ертең қазіргі дүниенің ішкі қатпарларын білгісі келгендер Сәкеннің сол «Күнделіктің кейбір беттерінен...» табады.
Оның кез келген жерін ашып қалсаң, шенеунікті, бюрократияның тыныс-тіршілігіне, тоңмойын тұлғаларына тап боласың. Бір мысал. «23 мымыр, 2001 жыл. Күн сәрсенбі еді. «Мередиан» телефоны дыз ете түсті де, мен тұтқаны көтеріп, үлгерер-үлгерместен: «Кулмаханов говорит, зайдите срочно ко мне!» – деген ызғарлы дауыс естілді. Амандық жоқ, саулық жоқ, лауазымына мастанып, кеудесіне нан пісіп тұрған, өзінен басқа бір адам бар-ау дегенді әзірге естігісі де, көзге ілгісі де келмейтін даңғой дағдының белгісі». Иә, бұл барлық дүниені уысында ұстап отырған, дөкейдің келбеті. Адамгершілік әдеп, парасаттылық деген ұғымдардан ада. Ешкім оған қарсы келмейді, оның айтқаны екі етілмейді, қалыптасқан қасаң әдеп. Ондайға Сәкен келіспейді. Тағы да «Күнделікке...» жүгінейік. «...Бастықтың кабинетінде Долженков, Жібек, тағы біреулер бар екен. Мен отырып үлгерместен, әкім: «Имандосов, Сіздің орысшаңыз қалай еді?» деп сұрады. «Қағазыңызға қарап алыңызшы алдымен, Имандосов емес болу керек» – дедім мен. Ол: «Ә, иә, И - ма - насов» – деп фамилиямның өзін біршене буынға бөліп, әзер оқып шыққан сияқтанды...
– Мен Сізді танымаймын ғой...
– Танисыз,- дедім мен. – 1993 жылы ең алғаш тарап кететін Парламенттің депутаты ретінде соңғы сессиялар кезінде бірер ай қатар отырғанбыз.
Ол үндемеді».
Не бетімен үндесін, кеше Парламентте бірге отырған адамды танымаған адамнан не үміт, не қайыр!
« – Сіздің жұмысыңыз маған ұнамайды, – деді әкім.
– Екі-үш күнде не біле қойдым деп едіңіз. Әлдекімдердің сөзін айтып, қайталап отырған боларсыз, – деп екі орынбасар бастыққа қарадым мен міз бақпай...».
Ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыстай бастықпен басқалар осылай әңгімелесер ма еді? Әй, қайдам. Ал бастық болса, әңгімелесіп отырған жоқ, қорлап отыр. Ізетті, парасатты адам болса, кешегі әріптесін (Парламент мүшесін!) көргенде, құшақтаспағанның күннің өзінде орнынан тұрып, жылы шыраймен амандаспас па еді? Ал ол танымаймын деп шікірейеді. Жолықпай жатып, жұмысың ұнамайды дейді. Намысқа тие ме? Тиеді. Сонда басқалар үндемей қалар еді, ал Сәкен үндемей қала алмайды. Жай танисың деп отырған жоқ, адам болсаң, тануың керек еді ғой деп отыр. Ол сонысымен де Сәкен!
Түрлі-түрлі әңгімелерге қарап, кейде осы Сәкен басынан сөз асырмайтын, өзінікі болмаса, ешнәрсеге көнбейтін, қыңыр тартуға құмар адам-ау деген пікір оның басына айналшақтайтыны бар. Әсте де олай емес дер едім. Қырық жылдан асқан араласқанымызда оған көзіміз жеткен. Ол өзі айтқандай, біреудің кердеңдігін, біреудің менмендігін ұнатпайтын. Өзім деген адамға өзегін жұлып бергендей, «сыйға – сый, сыраға – бал» дегенді ұстанатын. Азын-аулақ кірпияздығы араласқан адамға жолдастық наздай көрінер еді.
Қазақ журналистикасында Ұзақ Бағаев деген ғажап басшы азамат болды. Көп өмір сүрмеді, 40-тан жаңа асқанда дүниеден озды. Соның өзінде Қызылорда, Талдықорған облыстарында облыстық газеттерде, соңында «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде редактор болды. Сәкен әр кез сол бастығын жыр қылып айтатын. «Ұзекең» деген жып-жылы естелік-эссе де жазды.
Талдықорған облыстық «Октябрь туы» газетінде редактор кезінде Ұзекең бір жолы ескерту жасағанда, Сәкен, өзі айтқандай, «бетпақтанып, тіпті, тәжікелесе кетуге дайын екенін аңғартады». Оның аяғы неге соққанын Сәкен былай жазады: «Ұзекең ақылды адам еді, әңгімені әрі қарай ушықтырмай сап тиды. Тек жұрт тарай бере, мені оңаша алып қалып, қарама-қарсы отырғызып қойды да, әжептәуір терлетіп алды.
– Сенің жеке басыңнан, жұмысыңнан, ойыңнан, бойыңнан әзірге мін тапқан емеспін, бәрі дұрыс, – деп алды. – Тек жалғыз ескертпем бар. Бастық деп емес, 7-8 жас үлкен ағаң ретінде соны айтайын, тықыршымай, тыңдасаң қайтеді?
– Құлағым сізде, Ұзеке, – деймін.
– Сен өзіңнен біреулердің жасы үлкен-ау, біреулердің жасы кіші екен-ау демейді екенсің. Атақ, дәрежесіне қарап та аяқ жимайтын әдетің бар сияқты. Сәкен, жақсы көргеннен айтамын, үлкенмен үлкенше, кішімен кішіше сөйлеуге дағдыланшы. Өзіңе де, өзгеге де теріс болмас еді ол».
Сәкен сол Ұзекеңді өмір бақи сыйлап, аруағын құрметтеп кетті. Ұзекең оны сол партия мектебінде оқып жүргенде, «Социалистік Қазақстан» газетіне шақырған. Бірақ сол аяулы азамат кенеттен қайтыс болды да, Сәкен газетке келе алмады.
Сәкен Иманасов дейтін азаматтың достары көп еді. Жай адамның төңірегіне достар жинала бермейді. Бір шаруасын тындырып тастайтындай лауазымды қызметтің тізгінен де ұстаған жоқ. Жұрт оның төңірегіне азаматтық мәрттігі үшін үйірілетін. Замандастығымыз да болар, оның бірқатар жақын достарымен біз де жақын араластық. Ол белгілі сыншы Зейнолла Серікқалиұлы туралы жазып та, ауызша да көп әңгіме айтатын. Ерекше бағалап, құрметтеп айтатын. Өз кезегінде Зейнолла да Сәкен туралы тебіреніп сөйлер еді. Әзіліне қосып: «Он оригинальный парень!» дейтін. Екеуінің мінезі кереғар. Бірақ азаматтық дейтін қазыққа барып тоғысатын сияқты.
Нұрмахан Оразбек бізден бар-жоғы жарты жас қана үлкен еді. Сәкен оның сол үлкендігін сыйлап өтті. Басқаларға айтар қатқылдау сөздерін Нұрекеңе келгенде іркіп қалар еді. Оның есесіне, сол ағасына арнаған түйдек-түйдек өлеңдері дүниеге келді. Достың жанын жадыратар жарқын жолдар. Сәкен қайтқанда Нұрекең қатты езілген.
Бұл жерде біз Сәкеннің барлық достарын тізіп айтайын деп отырғанымыз жоқ. Ол тым ұзаққа созылар еді. Өзім тікелей куә болған жайлар арқылы оның досқа деген қалтқысыз көңілін аңғартқым келді. Үйінде жиі кездестіретін Серік, Мелс, Шылбы сияқты жақын жерлес достарын былай қойғанда, жыл сайын дерлік қаншама достарын өзінің Алакөліне апарып демалдыратын. Оның Бек Тоғысбаев, Жолмұқан Түрікпенұлы сияқты аға достарымен, Бексұлтан Нұржеке, Қуанышбай Құрманғали сияқты іні достарымен сол Алакөлде бірге демалғанбыз. Алакөлде өткен үлкеннің ілтипатына, кішінің құрметіне бөленген сол күндердің ғажайыптары көңілден кетпейді.
Жыл сайын дерлік сол Алакөлде демалуды дәстүрге айналдырған Тұманбай ағасымен достығы бөлек еді ғой. Сағаттар бойы ақын ағасы туралы дәріс оқуға жалықпас еді. Көп өлеңін жатқа білетін. Ағасының жыр құдіреті, азаматтық келбеті туралы талай жазды. Адами қарым-қатынастары қандай жарасымды еді. Сәкен қашан да ағасын іліп қалып, шымшып отыратын. Сірә, Тұмекең де сонысын ұнататын болуы керек. Сөйтсе де кейде: «Осы Сәкен-ақ маған тиіседі де отырады!» – деп торсаңдағандай болар еді. Оған Сәкеннің жауабы дайын: «Жұрттың бәрі сізді мақтайды, періште екенмін деп ойлап қалмасын деймін де», дер еді. «Қойшы-ей, мен өзімнің кім екенімді білемін ғой» дейтін ағасы жайраңдап.
Сәкен Тұмекеңді қаншалықты жақсы көрсе, өз кезегінде ағасы да өзінің жасы жағынан да, ақындық қарымы жағынан да тетелесіне ет жүрегі елжіреп тұратын. Тіпті сол Сәкен де өзінен кейінгі ақын інілеріне ықылас, көңілін білдіріп, қолдап отыруды сол Тұманбай ағасынан жұқтырғандай көрінер еді. Жүрсін Ерман, Серік Ақсұңқарұлы, Ғалым Жайлыбай, Әділғазы Қайырбеков, Бауыржан Жақып, Несіпбек Айтов, Рафаэль Ниязбековтің өздері, шығармашылығы туралы іш тартып, көп әңгіме айтар еді.
Соңғы кезде Сәкен біраз ауырыңқырады, жүдеңкіреді. Тіпті Жазушылар одағындағы, басқа жерлердегі шараларға баруға құлқы соқпады. «Барайық та» десең, «Жұрт: мына Сәкен арықтап өлетін болыпты-ау деп сөз қылар» деп тартыншақтайтын. Сонда Қазтуған жыраудың: «Азамат ердің баласы жабыққанын білдірмес, Жамандар, мазақ қылар деп» деген сөздері көңілге оралады.
Елі ақынын ұмытқан емес, мектепте музейі де бар, ескерткіш те қойылған, кітаптары қайта басылып шығып жатыр. Оған арналған ақындар мүшәйрасы да өтіп тұрады. Сәкен ақын, ар алдында дардан да тайсалмайтын азамат соған лайық та.
Ол артында өлмейтұғын ақындық мұра қалдырды. Азаматтығы да өнеге.
Мамадияр ЖАҚЫП,
Қазақстанның құрметті журналисі
