Бірақ бұл амалды жүзеге асыру бұрынғыларға яғни банктер мен сақтандыру компанияларын құруға қарағанда, әлдеқайда күрделі болып шықты. Өйткені ол жариялылықты, ашықтықты сүйеді. Сондықтан жасырынбақ ойнауға әбден үйреніп алған көптеген отандық компания мен акционерлік қоғам бұл мәселеге бел шешіп кірісіп кете алмай отыр. Дегенмен «көш жүре түзеледі» дегендей, жүрген сайын жүрісімізді ширатып алға жылжып келеміз.
Қарақшының өкініші
«Бақытты» деген бүркеншік атқа ие болған америкалық қылмыстық топтар басшыларының бірі Лучано ақыр аяғында полиция қолына түсіп, қамауға алынғанда өз өмірінің дұрыс қалыптаспағандығына өкінішін білдіреді. Журналистерге берген сұхбатында ол осы оқиғадан сәл бұрын достарымен бірге Нью-Йорктегі қор биржасына барғанын, онда оған биржалық ойындардың жолдары түсіндірілгендігін айтады.
– Өзімнің өмір жолымды таңдауда үлкен қателік жібергенімді сонда барып айқын сезінгендей болып едім, енді міне, «жығылғанға жұдырық» дегендей, қамауға да алындым, – дейді Лучано. – Демек мені жұрт «бақытты» деп қаншама мақтағанымен қаржы жинаудың қарақшылықтан басқа да жолдары көп екендігін дер кезінде көре білмеген екенмін. Егер өмірімді қайта бастайтын болсам, онда басқа тірліктің бәрін жинап қойып, осы бағалы қағаздар ойынына шын ниетіммен берілген болар едім.
...Қазан төңкерісінен кейін Ресейден кетіп, Америкаға барған Николай Бойский тұрмыстың қиындықтарын көп көреді. Алайда, оның баласы Иван Бойскийдің өмірде жолы болды. Ол ер жетіп, үйленісімен зайыбы екеуіне қайын жұрты сыйлаған қаржыны пайдаланып, биржалық ойындарға қатыса бастайды. Өзіне келіп түсетін жасырын мәліметтерді шеберлікпен іске жаратуының нәтижесінде, ақыры қаржы әлемінің шыңына шығады.
Сонымен, бағалы қағаздар дегеніміз, сәтін салса, байлықтың ең бір төте және қауіпсіз жолы. Батыста оның нарығы әбден дамыған. Мәселен, Швецияда әрбір үй иесі акция ұстаушы болып есептеледі. АҚШ-та ұлттық байлықтың төрттен бір бөлігі бағалы кағаздар рыногына шоғырланған. Елдегі ең үлкен 200 корпорация миллиондаған акционерден тұрады. Мәселен, АТТ компаниясының – 2 миллион, «Дженерал Моторстың» – 1 миллионнан астам мүшесі бар.
Дамыған елдер қатарындағы жиырма төрт мемлекетте бағалы қағаздар рыногы ғасырларға созылған ұзақ уақыттан бері өмір сүріп келеді. Бұл елдерде оған байлар мен қаржыгерлер ғана емес, бүкіл халық сенеді. Мәселен, бір ғана Нью-Йорк қор биржасында әр күн сайын 170-200 миллион акция сатылып, оған салынған ақшалай қаржы 22-25 миллиард долларды құрайды екен. Бұл алып ел Ресейдің бір айлық, ал біздің бір жылдық бюджетімізге қарайлас қаржы. Мәселен, Дүниежүзілік банктің бағалауы бойынша 2016 жылы бұл биржадағы сауданың жылдық көлемі 20 триллион долларға жуықтап, әлемдік жиынтық өнімнің 20 пайызына жуығын құрады.
Қор рыногы халықтан тыс тұра ала ма?
Ал енді қаржы секторының құрамдас бір бөлігі болып табылатын бағалы қағаздар нарығының өз ішіміздегі даму жағдайына келер болсақ, әңгімемізді өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан бастап өрбіткеніміз жөн. Себебі 1991-1994 жылдар аралығында еліміздегі бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындар акционерлік қоғамдарға айналдырылды. Қор рыногының бұдан басқа да элементтері мен институттары, соның ішінде Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы құрылып, жұмыс істей бастады. Бұл кезеңнің өзіне тән ерекшелігі – рынокта негізінен мемлекеттік бағалы қағаздарды орналастыру жөніндегі аукциондар ғана өткізіліп отырды.
Мұнан кейінгі кезеңде (1995-1998 жылдар) Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар рыногын дамыту туралы алғашқы бағдарлама қабылданып, соған сәйкес қор рыногының заңдық базалары қалыптастырылып, нарықтық инфрақұрылымдарды құру жұмыстары толық аяқталса, үшінші кезеңінде (1999-2000 жылдар) негізгі назар шаруашылық субъектілерін бағалы қағаздар нарығына тарту мәселесіне арналды. Кейінгі жылдарда да осы іс жалғасын тауып, рыноктың инвестициялық тартымдылығын арттыру, оның ауқымын кеңейту мақсатындағы жұмыстар жүргізіліп келеді. 2012 жылдан бастап, елімізде «Халықтық IPO» бағдарламасы жүзеге асырылуда.
Мамандардың пікірінше, Қазақстанда құрылған қор рыногының инфрақұрылымдары ТМД елдері арасында ең үздіктердің бірі болып табылғанымен, олар қаржы секторымыздағы банк кызметі секілді жедел дамып кете алмай отыр. Мұндай кемшілікті тек бізге ғана емес, бүкіл ТМД елдеріне тән деуге болады. Мәселен, Ресей қаржыгерлері өз елдеріндегі бағалы қағаздар рыногының тартымдылығы бұрнағы жылдармен салыстырғанда әлдеқайда арта түскенімен, әлі де болса, халықтың басым көпшілігінің бұл рынокқа қатысуға құлықсыз екендігін жасырмайды. Нақ осы олқылық бізде де бар.
Мәселен, бізде акционерлік қоғамдар саны соншама көп болғанымен олардың акцияларының кеңінен қолданысқа ие болып, жаппай саудаға түсіп жатқандығын әлі көре алмай келеміз. Біздің халқымыз өздерінің қолында басы артық қаржысы болса, оны сақтау мен көбейтудің қаржы секторындағы бірден бір сенімді жолы тек банк депозиттері ғана деп біледі. Сондай-ақ көптеген адамдар ақшасын құнсыздануға ұшыратпай сақтап қалу және одан пайда қарату үшін саудамен айналысуға немесе оны жылжымайтын мүлік рыногына салуға мәжбүр болуда.
Корпоративтік менеджмент – өмір талабы
Кәсіпорындарға банктен кредит алып, оны пайыздық өсімімен қайта қайтарғаннан гөрі акциялар шығарып, қажетті инвестициялық қаржыны осы арқылы тартқан әлдеқайда пайдалы екендігі түсінікті. Себебі акция қарыз болып саналмайды. Яғни компания акцияны сатып алушыға оның құнын қайта қайыруға міндетті емес. Ендеше Қазақстандағы отандық және шетелдік компаниялар мен акционерлік қоғамдардың басшылары осы мүмкіндікті неге пайдаланбайды?
Көптеген мамандар мұның себебін компания мен акционерлік қоғам басшыларының өз кәсіпорындарының нақты қаржы жағдайын және осыған қатысты барлық есептерді халықтың алдында ашып көрсеткілері келмейтіндігімен түсіндіреді. Үкімет оларды осындай шараларға, яғни кәсіпорынның ашықтығын қамтамасыз ете отырып, қор рыногына шығуға итермелеп келе жатқанымен кәсіпорындар басшылары бұған мүдделі болмай отыр. Олар акциялар пакеттерінің бөлінбеген толық күйінде кәсіпорынның өзінде сақталғандығын қалайды. Әсіресе, еліміздегі компаниялары табысты жұмыс істеп жатқан шетелдік инвесторлар шамасы келсе, акцияның мемлекеттік пакетіне ешкімді ортақтастырмай бірте-бірте бәрін де өздері иемденгенді жөн көреді.
Бұл бір мәселе болса, екіншіден, акциялар еркін саудаға шығарылған жағдайда ертеңгі күні қоғам ішінде білікті акционерлер пайда болуы және акционерлік қоғам басшылығының алдына өз талаптарын қоя бастауы мүмкін. Өйткені шығарылған акциялар тартымды болуы үшін компанияның табысты жұмыс істеп, жақсы болашақ танытып тұруы шарт. Ал корпоративтік басқару дегеніміз топтық мүддені білдіретіндіктен «топтар арасындағы жарыс жағдайы топтың ішке қарай жұдырықша жұмылуын да күшейте береді» (М.Дойчтің кағидасы). Бұл жағдай басшылықты үнемі ізденіспен жұмыс істеуге, біліктілікті ұдайы арттырып отыруға мәжбүр етіп, заман талабына сәйкес корпоративтік менеджменттің қалыптасуына алып келеді.
Сөйтіп экономиканың қарқынды дамуының нәтижесінде оның әр саласы бойынша үлкен өзгерістерге жол ашылып отырғанымен Қазақстандағы қор рыногы әзірге оның кәсіпқой қатысушылары мен қаржы топтарының арасында ғана өріс алып келе жатқандығы сезіледі. Ал заңды тұлғалар мен халықтың банктердегі салымдары болса, уақыт өткен сайын артып келеді.
Қазақстанның батыл қадамы
Жалпы, халықаралық қаржы орталықтарының тарихына көз салсақ, алғаш бұл құбылыс өз бастауын орта ғасырлардағы Италиядан алған. Венеция мен Флоренциядан кейін ХVІІ ғасырдың ортасына таман Амстердамның рөлі артады. Келесі екі ғасыр бедерінде әлемдік қаржы орталығының астанасы атануға көптеген қалалар ұмтылыс танытса, бұл құрметті атақ әркез экономикалық дамуы жылдам қарқынмен жүрген мемлекеттердің астаналарына ауысып тұрды. ХІХ ғасырдың аяғына таман бұл орынды Лондон иеленіп, тек арада елу жыл өткен соң барып қана оны Нью-Йорктің алақанына салуға мәжбүр болды. Соңғы жылдары Лондондағы қаржы орталығы қайта көтерілуде.
Кейінгі жылдары әлемдік қаржы астаналары «клубына» Азияның ірі қалалары да кіріге бастағандығын білеміз. Олардың «элиталар» қатарына қосылуы мен әлсіреуі өткен жүзжылдықтың екінші жартысынан бастап жиі қайталанды. «Жапония экономикалық ғажайыбының» нәтижесінде көтерілген Токионың орнына көп кешікпей Гонконг пен Сингапур келді. Ал жаңа «көкжалдар» ішінде Қытайдың ірі қаржы орталығы болып табылатын Шанхайды бөле-жара атаған жөн.
Дегенмен рейтингтік зерттеулер Нью-Йорк пен Лондонның әлі де мығым тұрғандығын, қаржы орталықтарының көшін осы екеуі бастап келе жатқандығын көрсетеді. Ал Париж бен Майндағы Франкфурт секілді қалалар соңғы жылдары көшбастаушылардан айтарлықтай кейін қалып, қазір тек өңірлік қаржы орталықтары қатарына қосылды.
Демек қарқынды даму нәтижесінде Орталық Азия елдерінің көш басында келе жатқан Қазақстанның «Астана» қаржы орталығын құруға деген ұмтылысы дер кезінде жасалып отырған заңды құбылыс. Өйткені жаһандану ықпалының күшеюіне, әлемдік қаржы мұхитына барлық өңірлердің тартыла бастауына байланысты халықаралық қаржы орталықтарын құру ниеті әлемнің әр шалғайында айқын көрініс табуда.
Экономиканың қазіргі қарышты дамып келе жатқан жағдайында, әсіресе, оның қаржы секторында буырқанды өзгерістер жүріп жатқан тұста біз бағалы қағаздар рыногынан да көп нәрсені күтуге тиістіміз.
Осы ретте бағалы қағаздардың нарығына жеке тұлғалардың қатысуы да жылдан-жылға артып келе жатқандығына қуаныш білдіруге болады. Мысалы, отандық қор биржасының акциялар нарығындағы жеке тұлғалардың қаржылай үлесі 2003 жылы – 2,5 пайызды, 2004 жылы – 12,8 пайызды, 2005 жылы – 15 пайызды құраса, 2006 жылы 25,7 пайызға дейін өсіп, 320 млн АҚШ долларына жетті. Кейінгі көрсеткіштер бұдан да жоғарылай түсуде.
«Неліктен теңіз соншалықты үлкен? Өйткені ол ешқандай өзеннен, тіпті жылғадан да бас тартпайды» деп түсіндіреді Мэрианн заңы. Біздегі бағалы кағаздар рыногының ауқымы мен жұмыс істеу қағидаттары, шартты түрде алғанда, теңіздің осы кеңею зандылығына сәйкес келуі тиіс. Бұл нарықтан ірі инвесторлармен қатар қолындағы азғантай қаржысын іске жаратуға ұмтылған жеке адамдарға да орын табылған кезде ғана біз оны заман талабына сәйкес дамып отыр деп айта аламыз.
Сұңғат ӘЛІПБАЙ,
«Егемен Қазақстан»