Стандарттарға келетін болсақ, әр білім сатысына (бастауыш, негізгі, орта) лайықты оқыту мақсаттары дәл анықталмаған. Стандарттар мәтіні бірін бірі қайталайды. Оқып ұғыну қиын. Білім сатысын оқушы қандай біліммен аяқтауы керек екені де белгісіз. Мәселен, математика пәні бойынша бастауышты бітіргенде білім алушыдан не күтілетінін, негізгі мектепті бітіруші нені білуі керек екенін дөп басып айту мүмкін емес. Бұл туралы «Егемен Қазақстан» газетінде «Жаңартылған бағдарламаның жаңалығы қандай?» деген мақалада жазған едік (14 маусым, 2016 ж.). Амал не, жауап берілмеді.
Мақалада бағдарлама авторлары да, мақұлдап қол қоюшы лауазымды тұлғалар да, мұғалімдерге арналған жалпы педагогикалық, әдістемелік бағдарлама жасау мен мектепте оқытылатын пәннің мазмұнын анықтаудың арасындағы айырмашылықтың бар екенін ескермегендігі айтылған болатын. Бастауыш мектеп математика бағдарламасының мазмұны да анықталмаған. Бағдарламаны жасаушылар мақсаттар жүйесінде бәрі бар дейтін көрінеді. Ол мақсаттар жүйесі де ойланбай, жүйелілік пен сабақтастық қағидаттарын сақтамай, арзанқол жасалған дүние екендігі көрініп тұр.
Дәл сондай жағдай мектептегі қазақ тілі пәнінің жаңартылған бағдарламасында да орын алды. Бұл туралы Бижомарт Қапалбек «Қалай оқытудан бұрын, нені оқытуды шешіп алайық» атты мақаласында жазды. Бұл мақалада да жаңартылған бағдарлама авторлары білім беруде нені оқыту, білім мазмұнын жаңарту мен қалай оқытуды, әдістемені жаңартудың аражігін аша алмағандығы туралы айта келіп, «...базалық білімді жүйесіз, ретсіз, жұлым˗жұлым етіп ұсынуға, жаңартылған бағдарламаны жасаушыларға кім рұқсат берді екен?» деген таңданысын жасырмады. «Негізсіз, уақытша нәрселер жасауға әуес мамандар ат арбаның алдына түсіп алып жүгіргенді қашан қояр екен. Олар өздері білмесе, тіл білімі мен әдебиеттанудың сала-саласын арнайы зерттеп жүрген мамандарға неге сүйенбеген? М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтына, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтына неге жүгінбеген? Бұлар – жылдар бойы қалыптасқан филология ғылымының әдіснамасын ешқандай негізсіз бұза салатындай кімдер?» деген ренішін де білдірген.
Автор «...жаңартылған бағдарламаны жасаушылар тілі қазақша шыққан баланың коммуникативтік дағдысы туғаннан бастап қалыптасатындығын, мұндағы мақсат жетілдіру, мәтіндегі тіл бірліктерін түстеп тану, мәтінді лингвистикалық талдау, мәтін тудыруға үйрету керектігін түсінбейтін сияқты», деген ренішін де айтып қалыпты. Бағдарлама авторлары «...білім беретін ғылыми пәнді сөйлеу дағдыларын қалыптастыруды көздейтін тіл үйрету пәнімен шатастырады» делінген.
Байқауымызша, жаңарған бағдарлама мектепте оқытудың тұғырнамалық негізінсіз, концептуалдық бағытты айқындайтын тұжырымдамасыз жасалған. 1995 жылы қабылданған «Қазақ тілі» пәнін оқытудың тұжырымдамасы мен 1998 жылғы жалпыға міндетті білім стандарты, оқу бағдарламасындағы «Тарих-білім-мәдениет» үштағаны негізінде жаңаша жүйеленген тілдік тақырыптар мен тілдік сауаттылық – сөз дұрыстығы – сөз шеберлігі сабақтастығына негізделген білім мазмұны, сөз мәдениеті мен шешендік өнерге үйрету жолдары және пікірталас мәдениетін оқытуды ескермеген.
Бағдарламада дүние жүзінде берік орын алған не үшін оқыту, нені оқыту, қалай оқыту, неге қол жеткізу канондары шатастырлып берілгендіктен әдістеменің ішкі жүйесі бұзылып, дара байланыстар ескерілмеген. Жаңартылған бағдарламаны жасаушылар ешқашан өзінің тұрақтылығын жоғалтпайтын білім мазмұнын толық ажырата, түсіне алмаған сияқты. Әйтпесе, айтылым, тыңдалым, оқылым, жазылым сияқты білімді игерудің нәтижесін көрсететін әрекеттерді білім мазмұны дер ме?
Мектептегі пәндерді ана тілінде оқыту емес, екінші тілді үйрену үшін қолдау ретінде қарастыру, мәселен, математика пәнін оқытуды жоспарлауда да кездеседі. Кез келген ғылым саласының өзіндік ғылыми тілі – жасанды тілі де болатындығы белгілі. Мектепте оқытылатын математика және жаратылыстану пәндері сәйкес ғылым тілін меңгерудің негізін қалайды. Ғылым тілі ана (сөйлеу) тілімізден, яғни табиғи тілден бөлек бола алмайды және онымен біте қайнасып жатады.
Кез келген ғылым өзінің ұғымдар жүйесінен тұратындығы белгілі. Ұғымның аты терминмен (сөз, сөз тіркестері) немесе сәйкес символ арқылы белгіленіп, өрнектеледі. Ұғымның қасиеттері мен белгілері, ұғымдар арасындағы өзара байланыстар пайымдар арқылы сипатталады. Пайымдардың тілдік өрнектелуі – сөйлем. Математикалық сөйлем – аксиома, анықтама, теорема (кейде тұжырымдама) түрінде көрініс табады. Математикалық білімнің ерекшелігі, ол математикалық тілден бөлінбейді. Сондықтан математиканы оқыту әдістемесі ғылымы, математикалық білімдерді меңгеруде оқушылардың сөйлеу тілін дамыту, ал ол өз кезегінде ойлаумен тікелей байланыста болады деген қағиданы басшылыққа алады. Ауызша және жазбаша математикалық тілге үйрету, математиканы оқытудың ажырамас құрамды бөлігі саналады. Оқушыны математикаға үйрете отырып, бір мезгілде олардың математикалық тілін жетілдіреміз және керісінше. Сондықтан оқу жоспарларында «Тілдік мақсаттар туралы» деген арнайы бөлімнің болуы мен әрбір тақырыпқа «ғылыми тіл қамтылған тілдік мақсат үлгісінің» беріліп отыруын талап ету мұғалімге артық жүктеме болайын деп тұр.
Өкінішке қарай, жаңартылған бағдарламаны жасаушылар білім берудің жүйелілік, бірізділік, ғылымилық және сатылай оқыту ұстанымдарын ұмытқан секілді. Сан жылдар бойы оқытудың әр сатысында қалыптасқан дәстүр мен жүйені бұзған. Демек, баланың ойлау, сөйлеу қабілеттерін дамыту мәселесі дұрыс ескерілмеген. Осы орайда, тал бесіктен жер бесікке дейін тоқтаусыз жүретін сауат ашу жүйесін 1-сыныпқа пән етіп енгізудің өзі үлкен қателік болғанын айта кеткен жөн. Оның үстіне бұл оқулық өте үлкен әрі ауыр, баланың психологиялық-физиологиялық өсуі мен дамуына кері әсер етеді. Міне, сондықтан жаңартылған бағдарламаны жасаушылар өздерінше «жаңалық» ашып оқытудың сатылы-сабақтастық жүйесін ұмытқан. Оған дәлел, орфографияға қатысты тақырыптардың оқу мақсатында да, тілдік бағдарда да аражіктерінің анық көрсетілмегендігі.
Қазақ тілін жаңартылған бағдарламамен оқытамыз деп оқушыларымызды сауатсыздыққа бастайын деп тұрғаны туралы «Қазақ тілі» пәнінің жаңартылған оқу бағдарламасында кемшілік көп» («Егемен Қазақстан», 13.06.2018) атты мақаласында Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті қазақ тілі теориясы және әдістемесі кафедрасының меңгерушісі, педагогика ғылымдарының докторы Жанат Дәулетбекова бұлтартпас дәлелдер келтіріп жазыпты. Оқу мазмұнын анықтауға байланысты кемшілікті басқа пән мамандары да айтып жүр.
Білім – дұрыс ойлаудың негізі. Ойлай білген, ойлауға үйренген бала дұрыс, шешен сөйлей алады. Дұрыс ойлау мен дұрыс сөйлеу – пәнді меңгерудің, жақсы оқудың алғышарты. Нәтижесінде, баланың бойында тіліне, ұлтына, мемлекетіне деген құрмет пен мақтаныш сезімі оянады. Елін, жұртын, тілін қастерлейтін, ардақтайтын азамат болып өседі.
Білім беру саласын жаңартылған мазмұнға көшіру дегенді, күні бүгінге дейін «тұрақты дамып отыру», «бағалау жүйесін жетілдіру» «мектептерде игілікті білім ортасын қалыптастыру», «бала мектепте өзін еркін сезініп, ұстаздары мен құрбылары арасындағы қарым-қатынаста мейлінше мейірімді болу», «материалдық-техникалық базаны тиімді пайдалану», т.б. деп жалпы психологиялық-педагогикалық, әдістемелік мәселелерді атап жатады. «Қырық адам бір жақ, қыңыр адам бір жақ» деген осы шығар.
Жаңартылған бағдарламаға көшу науқаны еліміздің педагогтары мен әдіскерлерінің еңбектерін шетке ысырып қойды. Қазіргі кезде мұғалімдер еңбектерін еш уақытта қолына ұстап көрмеген ағылшынша есімдерді атайтын болды. Сол ағылшындардың айтқандарынан кем емес ой-пікір өзіміздің ғалымдардың еңбектерінде де жеткілікті. Тек сол қазынаны да пайдалана алсақ зиян шекпеген болар едік. Өзін құрметтеген ұлт қашан ұтылып еді?!
Еліміздің болашағы – балаларға рухани жаңғыру тұрғысынан ұлттық салт-дәстүріміз бен әдет-ғұрпымызды сақтауға, жаңғыртуға негізделген білім береміз десек, білім стандарттары мен оқу бағдарламаларын қайта түзу керек. Соған сай оқулықтарды жазу ісін жетік мамандардың қатысуымен ұлттық шеңберде шешу қажет. Ендігі жерде мұғалімдердің білімін көтеру курстарының мазмұнын да қайта қарауға тура келер, бәлкім. Біз осы арқылы әлемдік өркениетке өз үлгімізбен қосыла аламыз.
Досымхан РАХЫМБЕК,
ОҚМПУ профессоры, педагогика ғылымдарының докторы,
Құлахмет МОЛДАБЕК,
ОҚМПУ профессоры, педагогика ғылымдарының докторы
