Академиялық театрдың әртістерін күнде көру бақыты бұйырмаса да, жергілікті жұрттың көзайымына айналған бұл театрлардың да жасындай жарқылдап тұрған өз Асанәлісі мен тотыдайын таранған Торғындары бар. Кәсіби театры жоқ шағын қалалардағы өнер көрігін бас-аяғы оншақты адамнан құралатын халық театрлары қыздырып келе жатқан болса, оның төркінін өнерге сүйіспеншілік пен туған жерге адалдықтан іздеген дұрыс болар. Жергілікті халықты театр өнерімен таныстыратын да, олардың мәдени, қоғамдық өміріне әр беріп, рухани-эстетикалық сұранысына сай қызмет етуге тырысып бағатын да драма өнерін дөңгеленткен, өзі әнші, шетінен биші сегіз қырлы, бір сырлы өнерпазсыз ауданның бүгінгі мәдени өмірін көзге елестету еш мүмкін емес. Аудандық деңгейде өнер көрсетіп жүрген аз ғана адамнан құралған кішкентай ұжымдардың өнер үшін жасап жүрген жанкешті еңбегі ұшан-теңіз.
Халық театрларындағы өнерпаздардың да көпшілігі кәсіби әртіс емес, мамандығын басқа қиырдан тапқан, әйтсе де тағдыр жолы қанша шиыр болғанымен, бойда бар өнер бәрібір бұлқынып шығып, қақпақылдап әкеп халық театрының сахнасынан бір-ақ шығарған. Бүгінде аудан өңірінде аталып өтетін мерекелік сауықты, қуаныш-думанды, ал кешкілік драмалық ойынды көпшіліктің ілтипатына бөленген осы әртістер атқарады. Қаржысы аз, хал-жағдайы кісі қызығарлықтай болмаса да, «халық театры» деген атауды өлтірмей, аман-сау сүйреп келе жатқан осы өнерпаздардың еңбегі қоғамда қалай еленеді? Шет аудандардағы халық театрлары қалай өмір сүріп жатыр?
Мәдениет және ақпарат министрінің 2007 жылғы 28 наурыздағы №93 бұйрығымен Көркемөнерпаздар ұжымдарына «халықтық» (үлгiлi) атағын беру туралы арнайы Ережесі бекітілген. Халық театрлары облыстық халық шығармашылығы орталықтарына келіп, төрт жылда бір рет осы атағын қорғап тұрады. Мәдениет және спорт министрлігі Мәдениет және өнер істері департаментінің Музыкалық өнер басқармасының бас сарапшысы Гүлмира Байжанованың айтуынша, бүгінгі таңда Қазақстан бойынша 1 мыңнан астам «халықтық» атағы бар көркемөнерпаздар ұжымы бар. «Олардың ішінде театр ұжымдарының саны 200-ге жуық. Өңірлердегі театрлардың ең көбі Шығыс Қазақстан облысының үлесінде, аймақта 28 театр жұмыс істейді. Қарағанды облысында – 18, Жамбыл мен Атырау облыстарында – 17. Мысалы, Павлодар облысы бойынша «халықтық» (үлгілі) атағы бар 7 ұжым бар. Театрлардың репертуарында көптеген театрландырылған көріністер мен әдеби-музыкалық кештер, пьесалар мен спектакльдер бар. Олар облыстық, республикалық байқаулар мен фестивальдарға қатысып тұрады», дейді министрлік маманы.
Алматы облысы бойынша халыққа мәдени қызмет көрсетіп, әлеуметтік сұраныстарын қамтамасыз ету бағытында 17 аудан, 3 қала бойынша 88 «халықтық» және «үлгілі» атағы бар өнер ұжымдары жұмыс істейді. Соның ішінде, 8 халық театры бар. Кезінде күллі Жетісу өңірін өнерімен тәнті етіп, екі рет республикалық байқаудың жеңімпазы болып дүрілдеткен Ақсу халық театрының репертуары Д.Исабеков, И.Сапарбай, Т.Нұрмағамбетов, Ж.Әлмашұлы секілді белгілі драматург қаламгерлердің шығармаларымен қамтылған. Ақсу, Көксу, Кеген театрлары 50 жылдан бері жұмыс істеп келе жатса, кейінірек құрылған Іле халық театрының өзі 36 жылдан бері шығармашылықпен айналысып келеді. Алматы облысы бойынша екі жылда бір рет Қазақстанның халық әртісі Б.Римова атындағы облыстық халық театрлар фестивалі үнемі өткізіліп тұрады.
Халық шығармашылығының аса жақсы дамыған аймақтарының бірі – Атырау облысы. Махамбет, Жылыой, Мақат, Индер аудандарын айтпағанда, Құрманғазы мен Қызылқоға ауданының өзінде төрт-төрттен сегіз театр жұмыс істеп тұр. Театрдың өрістеуін жаңаша жолға қою, актерлердің орындаушылық шеберлігін шыңдап, ұжымды халықтық театр деңгейіне жеткізу мақсатында бұл облыста да «Шынайы шымылдық» халықтық театрлардың облыстық байқауы екі жылда бір өткізіліп тұрады. Театр қоржындары жылма-жыл тың қойылымдармен толықтырылып отырады. Рухани жаңғыру аясында халықтық театрлар аудан, облыс және аймақтық шараларға қатысып, бірнеше жүлделі орындарды қанжығаларына байлаған. «Қарагөз», «Еңлік-Кебек» пен «Жалбыр» секілді классикалық шығармалармен бірге, республикалық театрлардың репертуарындағы «Бөлтірік бөрік астында», «Боранды бекет», «Күшік күйеу», «Тойдан қайтқан қазақтар», «Қысылғаннан қыз болдық» сияқты заманауи драматургтердің де пьесалары қамтылған. Театрлардың репертуарын қалыптастыру, заманауи сахналық үрдісті нығайту мен дамыту, сондай-ақ театрдың шығармашылық ізденістерін ынталандыру және кеңейту мақсатында халық театрлары гастроль ұйымдастырып, көрші аудандар мен ауылдарға спектакль мен концерттік бағдарламаларын ұсынып, ақылы қызмет көрсетеді. Себебі, негізінен, аудандық мәдениет үйінің ғимаратына қоныстанған халық театрларының бірқатарында қызметкерлер үшін арнайы штат қарастырылмаған. Қарастырылғанының өзі өнер көрсетіп, тапқан қаржысын сахналық костюмдер алып, декорация жаңарту үшін жұмсауға мәжбүр. Себебі аудандық бюджет есебінен қаржыландырылатын театр қызметкерлерінің айлық жалақысы аз.
Декорация демекші, бірде архив құжаттарын парақтап отырып, 1929 жылы жарияланған «Театр туралы» деген мақалаға кез болдық. Автор ғасыр басындағы халық театрларының жұмысын қатаң сынға алады. «Театр жабдықтан жұрдай. Киімнен сырдай. Бір-екі көнетоз шапанды шал да киеді, кемпір де киеді, қыз да киеді. Семейдің сыпырма бөркі мен саптама етігін бөкей де киеді. Адай да киеді. Найман тымақты орыс та киеді. Ноғай да киеді. Керекті жабдық (декорация) жоққа тән. Жалбыратып әкеліп ұстайтын жарты қанат үй бар. Бар бетке ұстар осы. Ол да тозуға айналды. Жабдық, киім-кешекті молайтудың қамына жөндеп кіріспей болмайды. Театрда ойынның әртүрлі жабдығы, Қазақстан киімдерінің барлық белгісі болмай жарымаймыз. Бұған ақша аясақ, еш нәрсе таба алмаймыз. Бұған қаражат берудің үстіне жұртшылық көмегі керек».
Келер жылы бұл тарихи мақаланың жазылғанына жүз жыл болады, бірақ бүгінгі халық театрларының материалдық жағдайы, техникалық қоры автордың дәл осы сипаттағанынан көп өзгере қоймағанын, тіпті өте ұқсас екенін байқаймыз. Туған жеріне кіндігі байланған адамның өнер алдындағы өз адалдығы жан-жағын жарық етіп, ішінен алаулай жанған шырағы, кішкентай ауданының салтанатына сән қоссам деген перзенттік парыздан туған өтеусіз қайрат-жігері болмаса, халық театры қалай өмір сүрген болар еді? Ойлаудың өзі қорқынышты.
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ