Алыс-жақын шет мемлекеттерден келген дипломаттар мен қоғам қайраткерлерінің, ғалымдар мен зиялы қауым өкілдерінің басын қосқан ғылыми конференцияның тақырыбы да өзгеше. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» бағдарламалық мақаласында айтылған бастамаларды жүзеге асыру аясында қолға алынған игі шара «Ұлы дала және Мандоки мирасы» деп аталған. Сөз басында тілге тиек еткеніміздей, бірнеше халықтың тілін ғана емес, мәдениеті мен дәстүрін жетік меңгерген Мандокидың ізденістерге толы айшықты ізі қазақ даласында да сайрап жатыр. Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлі, Алтайдан Анадолыға, Балатоннан Байкалға, Кавказдан Қаратауға дейінгі алқапты шарлап жүріп артына телегей-теңіз тағылым қалдырған Мандоки мұрасы – Ұлы дала мәдениетімен астасып, сабақтасып жатқанын айтады. Академия жыл сайын ғалымның туған күнінде оны еске алу шараларын үзбей ұйымдастырып келеді. Соның бірі осыдан бес жыл бұрын елорда төрінде ғалымның 70 жылдық мерейтойына орай «Мандоки Қоңыр Иштван мұрасы: Ұлы далада ұрпақтар үндестігі» атты халықаралық деңгейдегі форум өтіп, осы шара аясында Мандокидың 16 мың кітаптан тұратын рухани мұрасы Түркі академиясына салтанатты түрде тапсырылып, оның атында кітапхана ашылған болатын. Ғалымның құнды еңбектерін әлем тілдеріне аударып, кітап етіп шығару ісінде де ауқымды жобалар қолға алынған. Академия басшысы бұл бағыттағы жұмыстар жүйелі түрде жалғасын табатынын жеткізді.
Еске салсақ, былтыр Мажарстан Түркі Кеңесіне және Халықаралық Түркі академиясына бақылаушы мәртебеге ие болған еді. Конференцияға арнайы келген Венгрияның Қазақстандағы Төтенше және өкілетті елшісі Андраш Барани осынау іргелі интеграциялық ұйымдар тілегі бір бауырлас халықтардың достығын нығайтуға сүбелі үлес қосып келе жатқанын айтады. Ал ұлы тұлғалардың мұрасын насихаттау зиялы қауым өкілдерін ортақ игі мақсаттарға жұмылдырмақ.
«Қоңыр ағамыздың атын айтсақ, оның түркітану ғылымының дамуына зор үлес қосқан зерттеулері ғана емес, сондай-ақ түркітілдес халықтардың біртұтастығын, олардың арасындағы байланыстардың нығаюын, мәдениеттерінің және тілдерінің еркін түрде дамуын армандайтын тұлғаның кейпі көз алдымызға келеді. Әсіресе қазақ тілінің өркендеуіне ерекше мән берген Қоңыр Мандоки тек мажар мен қазақтың ғана емес, дүние жүзіндегі бүкіл түркітілдес елдердің арасындағы бауырлық қарым-қатынастардың символына айналды. Дүниеден ерте қайтса да өзі армандаған қазақ елінің тәуелсіздігін көрді. Қазақстан сол тәуелсіздіктің арқасында Еуразия құрлығына, әлемге танымал, беделі жоғары елге айналды. Сондықтан Халықаралық Түркі академиясының штаб-пәтері Ұлы даланың жүрегі – Астана қаласында орналасқаны кездейсоқ емес. Ал академия қабырғасынан Мандоки кітапханасы ашылғаннан кейін Түркі академиясын Мажарстанның бір бөлігі орналасқан жер деп санаймыз», – деді баяндамасын таза қазақ тілінде жасаған елші Андраш Барани.
Мандокидың түркілер мен мажарлар арасындағы тарихи байланыстарды індете зерттеуі, түркі халықтарының әдебиет, фольклор, поэзия үлгілерін мажар тіліне тәржімалаудағы қайталанбас қолтаңбасы, ол ұйымдастырған түрлі экспедициялардың тарих үшін құнды дерекке айналғаны тарихшылар тарапынан кеңінен баяндалды. Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры Зиябек Қабулдинов Қоңыр Мандокидың басты ерекшелігі еуроцентризм қамалын бұзып, Ұлы даланың тарихын ашық, таза, әділетті түрде жаза білуінде деп есептейді. Бүкіл өмірін мадиярлар мен қыпшақтардың тарихын зерттеуге арнаған Мандокидың базалық білімі тарихшы болмаса да, тарих бағытында орасан ой-идеялар қалдырғанын тілге тиек еткен ғалым, осы ретте бірқатар тың ұсыныстарды ортаға салды.
Ал америкалық ғалым, профессор Юлай Шамилоғлы Қоңыр Мандокиге байланысты өз естеліктерін айта келіп, ғұламаның барлық зерттеу еңбектері тұтас бір 30 томдыққа жүк болатынына тоқталды. Егер осы еңбектері түгел жарық көретін болса, ХІ ғасырдың Радловы атанар еді деген ойын ортаға салды.
РФ ҒА Уфа ғылыми орталығы Тарих, тіл, әдебиет зерттеу институтының жетекшісі, профессор Фирдаус Хисамитдинова: «Мандокидың тарихтағы бейнесі жылдар өткен сайын тұлғалана береді. Асқақ рухы тұтас түркі халықтарын кезіп жүргендей әсерге қалдырады. Оның 30 томға арқау боларлық мұраларын түркі дүниесінің гүлденуі жолында пайдалануымыз керек», дейді.
Алқалы жиында ҰҒА президенті Мұрат Жұрынов, шығыстанушы, ғалым Әбсаттар қажы Дербісәлі, Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының президенті, академик Өмірзақ Айтбайұлы, Халықаралық Түркі академиясының аға сарапшысы Қадыралы Қоңқабаев, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры Ерден Қажыбек, Ясауи атындағы халықаралық Қазақ-түрік университетінен келген түрколог-қыпшақтанушы Сейсенбай Құдасов және тағы да басқа зиялы қауым өкілдері Қоңыр Мандокидың ғибратты ғұмырынан сыр шертетін жылы естеліктерімен бөлісті. Мысалы, Әбсаттар қажы Қоңырмен бір-ақ рет кездескенін, бірақ соның өзі есінде сақталып қалғанына тоқталса, Қадыралы Қоңқабаев Мандокидің өнегесін, оның бір істі бастаса, міндетті түрде аяғына жеткізетін табандылығын ғылымдағы жастар үлгі етуі керектігін атап өтті. Ал Ерден Қажыбек ғұлама ғалым өмірінің шуақты сәттеріне куә болып, бірге жүрген күндерін еске алды. «Оның өр мінезін, алған бетінен қайтпайтын қайсарлығын көрдім» деді Е.Қажыбек ғалым туралы сөзінде.
«Қазақ халқы өзінің дара перзенті, қыпшақ ұлы Қоңырды ұмытпағанына мен өте қуаныштымын. Ол қазақ жұртын ерекше сүйді. Қазақтың бай әдеп-ғұрпын, тарихын, мәдениетін өте жетік білді. Соны сыйлағандықтан қазаққа ғашық болды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында айтылған ойлар тура Қоңырдың арман-мұратымен ұршықтасып жатқандай көрінеді. Ол тірі болса қатты қуанар еді деп ойлаймын. Өйткені бұл түркі халықтары үшін мәңгілік тақырып», деп еске алды Қоңыр Мандокидың жары Оңайша Мақсұмқызы.
Конференция барысында түркі интеграциясының нығаюы мен түркология ғылымының дамуына сүбелі үлес қосқан бірқатар ғалымдар мен қайраткерлерге Халықаралық Түркі академиясының марапаттары табыс етілді.
Жиын қорытындысына сәйкес қатысушы қонақтар Кеңсай зиратына барып, ғалымның рухына құран бағыштап, гүл шоқтарын қойды.
Арман ОКТЯБРЬ,
«Egemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
