Mıkroplastık shirimeıdi jáne súzgiden ótkizgende tazalanyp, súzilip qalmaıdy. Sondyqtan sýda, qorshaǵan ortada, tipti adamnyń jáne jan-janýardyń aǵzasynda da kezdesedi. Qorqynyshty ma? Osyny oqyǵanda úreılengenim ras. Iаǵnı tamaǵymyzda, ishken sýymyzda, kıgen kıimimizde, baseınde, teńizde, muhıtta, barlyq jerde mıkroplastık bar. Oǵan qosa mıkroplastıkti kosmetıka ónimderin daıyndaýda qoldanady. Áıelder kúnde qoldanatyn kremder men dalaptarda kezdesedi. Bul tyıym óndirýshiler endi mıkroplastıktiń bıologıalyq analogyn izdep, zertteýler júrgizetinin kórsetedi. Árıne bul jaqsy, ǵylymı zertteýler arqyly ǵylym damyp, jańalyqtar ashylatyny sózsiz. Biraq óndirýshi kompanıalar shyǵynǵa batatyny jáne bolashaqta kosmetıka óniminiń baǵasy ósetini de aıqyn, oǵan qosa basqa salaǵa da áser etpeı qoımaıdy.
Osyǵan deıin plastıktiń zıan ekenine kózimiz jetip, basqa elder sıaqty odan túbegeıli bas tartpasaq ta, qoldanýdy azaıtyp, qoqysty bólip jınaý, tabıǵatqa zıan keltirmeý sıaqty áreketterge qoldaý kórsetip júrgenimiz de ras. Tynyq muhıtyndaǵy «qoqys daǵy» – lastanýdyń eń qorqynyshty nyshany jáne bul bos bótelke, qaptamalar men oraýyshtardyń, túrli plastık ónimderiniń qurlyǵyna aınalǵany bárimizge aıan. Muhıttaǵy bul daq zertteýshilerdiń aıtýynsha, Tehas shtatynyń kólemindeı, ıaǵnı 1 mln-nan 3,5 mln sharshy shaqyrym aımaqty alyp jatyr. Statıstıkaǵa súıensek, dúnıe júzinde shyǵarylatyn plastıktiń 20%-y ǵana óńdeledi eken, al qalǵany 400 jyldaı jer men muhattarda ári beri júre turatyndaı, óıtkeni onyń irip-shirýine sonshama ýaqyt qajet. Lastanýdy az bolsa da toqtatýdyń amaly retinde Eýropalyq odaq óz terıtorıasynda bir rettik ydystardy, sýsyn ishetin plasmassa tútikshelerdi, plastıkten jasalǵan taıaqshalardy qoldanýǵa tyıym salǵanyn da atap óteıik. Sondyqtan Eýropada jaǵdaı bizge qaraǵanda jaqsyraq bolar.
Sonymen qazirge deıin jınaqtalǵan qoqysqa endi mıkroplastıkti de qosyńyz. Onyń adamzatqa tıgizer qaýpiniń zor ekenin myna bir derekten de kórýimizge bolady: «qoqys daǵymen» salystyrǵanda, muhıttaǵy mıkroplastık alty ese kóp eken. Mıkroplastıktiń kólemi kúrishtiń túıirindeı, al eń kishileri nanometrden de kishi bolatynyn eskersek, bul sý jáne tamaqpen adamnyń aǵzasyna enip, sol jerde shógip qalady.
Mıkroplastık sýǵa qalaı túsedi degen suraqtyń jaýaby: adamdar bet pen deneni kútetin qural-jabdyqtardy kóp qoldanady, mysaly, sýsabyn, gel, krem, tis pastalary – bárinde mıkroplastık bar. Sý qubyry arqyly bul zattar ózenderge, teńizderge, muhıttarǵa jetip, balyqtardy jáne sýda tirshilik etetin janýarlardy ýlandyrady. Qandaı sheshim bolýy múmkin: dúkennen osy zattardy satyp alarda onyń quramyn qaraýdy umytpańyz, jýyný zattarynda polıetılen (PE), polıpropılen (PP), polıetılentereftalat (PETF) bolmaýy kerek.
Tis shetkasy men qulaq tazalaıtyn taıaqshalardyń tabıǵatqa orasan zor zıan ákeletinin estise, kóp adam kúlip qana qoıýy múmkin. Al shyn máninde, oılanatyn dúnıe. Dárigerler tis shetkasyn úsh aı saıyn aýystyryp otyrý kerek deıdi, al onyń plasmassadan jasalatynyn eskersek, bul da zıan. Onyń ornyn ustaıtyny aǵashtan jáne tabıǵı qyldan jasalǵan shetkalarmen almastyrýdy usynady.
Osynyń bári basqa elderdegi sıaqty elimiz de normatıvti-quqyqtyq qujattarǵa ózgerister engizip, normalardy qarastyrý kerektigin kórsetedi. Mysaly, sýdaǵy mıkroplastıktiń konsentrasıasy qandaı bolýy kerek, onyń densaýlyqqa zıany qandaı, plastık óndirýge jáne satýǵa qandaı shekteýler qoıylady? Qoqysqa arnalǵan arnaıy konteınerlerdi ornatý bar da, qoqysty bólý, ony arnaıy konteınerine salýdy úıretý, daǵdylardy qalyptastyrý bar. Bizde konteınerlerdi qoıǵanymen, ony qoldanýǵa úıretpeıdi jáne balalarda kishkentaı kezinen qoqysty durys bólýge baılanysty daǵdylar qalyptastyrý boıynsha jumys júrgizilmeıtinin joqqa shyǵarmaıyq. Ár jerde birli-ekili sharalar uıymdastyrylyp, adamdar ózderi bir-eki apta ne bir aı boıy plastık paketter, oramalar t.s.s qoldanbaı ómir súrip kórip, nátıjesin, blog, maqala túrinde jazyp, jarıalap júr. Oǵan qosa onyń ońaı emes ekenin de aıtady. О́ıtkeni adamdarlyń negizgi tutynatyn zattarynyń basym kópshiligi polıtelen, selofan, plastık oraýyshtarmen oralǵan. Biz áli ózimizben birge azyq-túlik salatyn mata sómke alyp júrýge de daǵdylanbaǵanbyz.
Kezinde adam ómirin yńǵaıly jáne jaıly qylýǵa arnalǵan plastık zattar jer sharyna qaýip tóndirip jatqany qynjyltady. Biraq aqyldy jáne sanaly adam retinde biz tabıǵatty qorǵaý, zıandy nárselerden bas tartý, aınalamyzdy taza ustaýǵa septigimizdi tıgizý sıaqty sharalarǵa belsendi qatysyp, óz úlesimizdi qosýdy umytpaıyq.
Baqytgúl SALYHOVA,
pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty
