Жасыратын несі бар, Кеңес өкіметі кезіндегі Отан тарихы саласының тым артта қалғанын, әсіресе, түркология ғылымының шетқақпай көріп, дамымай қалғанын мойындай отырып, Ә.Дәулетханның осы еңбегінің мән-маңызына арнайы тоқтала кетуді жөн санадым.
Бұл күндері баршаға мәлім болғанындай, қазақ тарихы мен түркология ғылымы орыстық және еуропацентристік астамшылықтың қыспағына түсіп, алға жылжудың орнына, басқан аяғы кері кетіп, тоқырауға ұшырады. Осы салаға қалам тартқан ғалымдар қуғын-сүргінге ұшырап, кітаптары станокта туралып жатқаны кешегі күннің қалыпты жағдайы болатын. Баспа бетін көріп, насихатталған кеңестік түркологиялық зерттеулер Ресей ғалымдарының қолымен тек қана орыс тілінде жазылды. Ал осы зерттеусымақтардың бәрінде дерлік түркі халықтарын кемсітіп, олардың көне тарихы, мәдениеті жоқ, жартылай жабайы тобырлар ретінде көрсетіліп келгенін білеміз.
Ресей түркологтарының арасынан бір ғана шығыстанушы С.Е.Малов қана түркі халықтары ең байырғы халықтардың бірі екенін жан-жақты дәлелдейтін көптеген бағалы зерттеулер жазып жариялады. Оның жазғандарына қарамастан, өткен ғасырдың ортасын ала түркі халықтарының көне тарихын зерттеушілер алдына аттап өте алмас тосқауыл қойылды. Сол бойынша шектеулі аймақтың шегі сызылып, түркі халықтарының көне тарихы тек заманымыздың VІ-VІІ ғасырларынан басталады дегенді дәлелдеуге барын салды. Осының бәрі Отан тарихының адымын аштырмады.
Осының нақты бір көрінісін аталған кітаптың атауынан-ақ және жарияланып отырған еңбектің мазмұнынан айқын көре аламыз. Бұл жерде баса айтып кететін жайт – ол Ә.Дәулетханның түрколог-синолог болып қалыптасқандығының арқасында әр тарихи дәуірде, әлемдік бірнеше тілде жазылған деректерді қаз-қалпында оқи алатындығы, яғни қазақша, қытайша, түрікше, ұйғырша, өзбекше, татарша, орысша, т.б. құжаттарды пайдаланғанда олардың тіл үндестіктеріне шейін аса мән беріліп, жан-жақты сараланып және салыстырмалы түрде қарастырылатыны өте ұтымды ізденіс болып саналады.
Сонымен қатар Ә.Дәулетханның жеке басының рухани негізі мен ғылыми ынталылығы тек ұлттық-түркілік тұғырнама аясында қалыптасқанын байқатады. Мұндай азаматтық сезім қазақ халқының сырлы да, қилы тарихын жанашырлықпен жазуға бағыттайды. Өйткені егеменді заманға дейін бұрын-соңды халқымыздың көне тарихы мен этномәдениетін, шынтуайтына келгенде, ұлттық мамандардың тұрғысынан жазу мүмкіншілігі өте аз болғандығы және олардың бәрі опасыз Кеңес дәуірінде орынсыз репрессияға ұшырап дүниеден озғандары барлығымызға мәлім. Осыншама қиыншылықтан кейін Ә.Дәулетханның аталған монографиясын бүгінде Қазақ елінің Отан тарихы тепе-теңдік деңгейінде бастау алып жазылған еңбектердің бірі деп бағалаймыз.
Ал еңбектің ғылыми құндылығына келетін болсақ, онда Түркеш қағанатына толық ізденіс жасалғанының өзі-ақ көп нәрсені аңғартады. Түркі тайпалары әйгілі серпіліс алған кезеңнің бірі VІІІ ғасыр болғандығы, оның қауымдастық құрылымы мен әлеуметтік және экономикалық тіршілігі бұрын-соңды нақтылы сипатталмаған болатын. Түркеш қағанаты өз заманында 75 жылдай күш-қуатын Таң патшалығының алдында айқын көрсете білгендігі кітапта орынды жазылған. Тарихшы көне Қазақ жұртын мекендегендердің егемендікке талпынысының алғашқы үлгісін айтарлықтай көрсете білсе, бұл жайт оқырмандарға тұңғыш рет дәлелді түрде жеткізіліп отыр. Сөйтіп Отан тарихында Түркеш қағанатының алатын орны айқындалып, айтарлықтай ғылыми жаңалық ретінде қабылданды. Өйткені кешегі Кеңес дәуірінде б.д. І мыңжылдығында Батыс және Шығыс түрік қағанаттарынан басқа түркітектес халықтардың ешбірінің мемлекеті болмаған деген ұстанымның дәлелсіздігіне көне Қазақ жұртында өмір сүрген Түркеш қағанатының қоғамдық құрылымы айқын дәлел бола алады. Келешекте халқымыздың орта ғасырдағы этномәдениетін сипаттағанда Түркеш қағанаты өзінің тиісті тарихи орнын таба алады деген үміттеміз.
Кітаптың екінші бөлімінде ежелгі және орта ғасырлардағы бұрын-соңды ескерілмей келе жатқан үлкенді-кішілі түркі тайпаларына қатысты тарихи деректер мен сын пікірлерге орынды назар аударылған. Әрине бұл арада олардың бәріне сипаттамалар беруге біздің мүмкіншілігіміз жоқ. Сондықтан арасынан тарихнамада көптен бері ғалымдардың назарында болса да дұрыс шешімін таба алмай, түрліше жазылып келе жатқан этнотерминнің бірі хұн атты тайпаға назар аударғанды орынды көріп отырмыз. Өйткені бұл этнотермин туралы күні бүгінге дейін талай атақты Еуразия ғалымдары нақтылы ештеңе айта алмағаны аян. Ал қытай жылнамаларына терең үңіліп, аталған этнотерминнің үндестігіне шейін назар аударып, алғашқы қанағаттанарлық этнотарихи түсінікті беріп отырған да Ә.Дәулетхан десек, қателеспейміз. Және атақты түрік тарихшысы Баһаддин Өгелдің «Ұлы хұн империясының тарихы» (1998 ж.) атты екі томдығын қазақшаға аударған да Ә.Дәулетхан екенін айта кетейік. Аталған ғалымның еңбектерін оқып, дұрыс түсінік алған оның айтуынша, хұндар ешқашан да моңғол текті, тұңғұс текті, тіпті кейбір еуропалық зерттеушілер болжамдағандай, фин, иран, угор текті де болған емес, нағыз түркі нәсілді халық. Автордың бұл тұжырымы, біздіңше өте орынды және тарихнамада ескерілетін жайт болуы тиіс.
Ә.Дәулетхан ғұн этнотерминіне орай көптеген қытай жазба деректерінің тікелей түпнұсқасына сүйеніп, «хұн» сөзінің айтылуы мен жазылуына үлкен мән береді. Өйткені әрбір зерттеушінің қытай иероглифін өзінің ыңғайына қарай икемдеп алатыны байқалады. Жалпы, хұндарға байланысты автордың мына бір көзқарасы тарихнамада ескерілуі қажет секілді. «Хұн сөзінің айтылуы мен оның этимологиясы жөнінде, – деп жазады синолог, – ғасырлардан бері айтылып келе жатқан сөздер өте көп болса да соңғы кезде «хұн» сөзінің түріктердің «күн» сөзінен келіп шыққанына тоқтаушылар басым. Оған екі уәж келтіруге болады: біріншісі – хұндар тәңірлік наным-сенімдері бойынша көкке табынушылар болғандықтан, өздерін «Күндер», «Күн перзенттері» деп атауы – табиғи нәрсе. Міне, сол «Күндер» басқа халықтардың дыбыстау, сөйлеу мәнерлері бойынша «һундер, ғұндар, гүндер, хоньюндер, хуннулар, сюннулар», т.б. деп түрліше аталып кетуі әбден мүмкін».
Солай дей тұра хұн мәселесі ғылыми шешу жолдарының қиыншылықтарын Ә.Дәулетхан былай тұжырымдайды: «Бір ғана «хұн, ху» атауының этимологиясын ашу жолында әлі талай ұрпақ басын қатырар».
Аталған кітаптың ІІ бөліміне топтастырылған тақырыптардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталуға мүмкіндік жоқ. Әйтсе де, ондағы «Қытай жылнамаларындағы мәдениетімізге қатысты деректер», «Атлах-Талас шайқасы», «Үйсін-Дулат шежіресінің зерттелуі жөнінде», «Чигу қаласының тарихи орны туралы» және «Табғаш, чин-машин, қытай, қара қытай атаулары жөнінде» атты зерттеу еңбектерінің танымдық, ғылыми мән-мағынасы айтарлықтай екенін атап өтуге тиіспіз. Әсіресе «Атлах-Талас шайқасының» (751 жыл) қалай болғаны: оның Орталық Азия мен Қазақ елі аумағында жасап жатқан түркі халықтарының аумақтық, саяси, мәдени-рухани өрлеуіне еткен орасан зор ықпал-әсерін өте нанымды тарихи жазба деректер арқылы тиянақты дәлелдеген. Ал бір ғана «Табғаш» атауына қатысты шатасқан қаншама атаулардың этимологиясы мен тарихи, саяси, еларалық қарым-қатынастарға байланысын ашып көрсете алғаны түркологтар мен отандық тарихшылардың назарын аударуға тиіс деп санаймыз.
Қазақ елі тарихының арғы бастаулары мен қат-қабаттарында жасырынып жатқан дереккөздерін айналымға түсірмей толық кемел тарих жазу мүмкін емес екенін жете түсінген Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі кезеңді қамтитын барлық отандық және шетелдік мұрағаттар дүниесіне елеулі іргелі зерттеулер жүргізу үшін «Архив-2025» жеті жылдық бағдарламасын жасауымыз қажет екенін атап көрсетуі жайдан-жай еместігі осы арада анық аңғарылады.
Осыны ескеріп, Ә.Дәулетхан сияқты біршама әлемдік тілді меңгеріп, сол тілдерде жазылып қалдырылған мол деректерді салыстыра саралап барып, өзіндік дербес ой қорыта алатын тарихшыларымызға барынша қолдау көрсету керек демекпін. Әрі қазақ халқының тамыры терең тарихын жан-жағымызға жалтақтамай, азаматтық тұғырнамаға табан тірей отырып жазуға бел байлауымыз қажет.
Оразақ СМАҒҰЛОВ,
ҰҒА академигі, Болония академиясының корреспондент-мүшесі, тарих ғылымдарының докторы
