Ел халқының 18 млн 415 мыңға жеткенін ескерсек, жастардың үлесі 22 пайызды құрайды. Сол жастардың 2,3 млн-ы қалаларда, 1,7 млн-ы ауылдарда тұрады. Демек, елдегі барлық жас азаматтардың 43 пайызы, жалпы халықтың 9,2 пайызы – ауыл жастары. Бір сөзбен айтқанда жастардың үлесі қала және ауыл халқының мөлшерімен шамалас. Қазақстандықтардың 57,8 пайызы қалада тұрса, 42,2 пайызы ауылда тұрады. Жастар да солай. Дегенмен, ауыл жастары қалаға көптеп ағылып жатқаны жайлы жиі айтылады. Бірақ статистикаға қарасақ, ауылдағы жастардың үлесі азайғанға ұқсамайды. Сонда қалаға ағылып жатқан жастар қайдан келіп жатыр?! Масс-медиада жиі айтылатын «жетім бұрышта» тұратын жұмысшылар қайдан пайда болды?! Сауал көп. Ресми статистика мұндай азаматтар жайлы ләм-мим демейді. Бұл статистика мен нақты жағдайдың сәйкестігіне күмәнмен қарауға мәжбүрлейді. Биыл ақпан айында Парламенттегі Үкімет сағатында сол кездегі Қоғамдық даму министрі Дархан Кәлетаев елде жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі соңғы 15 жылда 10 пайызға төмендегенін айтқан болатын. Нәтижесінде үш жыл бұрынғы 92 мың жұмыссыз жастың қатары 81 мыңға дейін төмендепті. Бұл жастар арасындағы жұмыссыздық көрсеткіші 3,9 пайызға дейін азайғанын білдіреді. Бірақ бұл мәлімет ресми түрде жұмыссыз ретінде тіркелген жастарға ғана қатысты болған-ау деп топшылаймыз. Себебі жұмыссыз жастардан бөлек NEET (Not in Employment, Educationor Training) санатына кіретін азаматтар да бар. Ондай топтың қалыптасқанын Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 25 қаңтарда өткен Жастар жылының ашылу салтанатында айтқан болатын.
Президент: «Қазір елімізде 300 мыңға жуық адам немесе жастардың 9 пайызы оқуға және еңбекке тартылмаған. Бұл санатқа жататын жастардың санын азайтуға септігін тигізетін тиімді шаралар қабылдау қажет», деген еді. Ал әлгі NEET санаты «жұмыс істемейтін, оқымайтын әрі жұмыс табуға тырыспайтын адам» дегенді білдіреді. Яғни, өз өміріне салғырт қарайтын жандар.
Еліміздегі жастардың 2 млн 100 мыңнан астамы еңбек күші ретінде бағаланады. Жұмыс күші ретінде қарастырылмайтын жастардың саны 1 млн 400 мың шамасында. Бұл 14-16 жас аралығындағы оқушылар, студенттер, мерзімді әскери борышын өтеп жүрген азаматтар. Ал еңбек күші саналатын 2 млн-нан астам жастың 1 млн 590 мыңдайы жұмысы бар азаматтар болса, 460 мыңдайы өзін-өзі жұмыспен қамтығандар. Соңғы қатарға жеке кәсіпкерлер де, фрилансерлер де, ұсақ-түйек кәсіппен айналысып, қызмет көрсететіндер де кіреді. Енді оларға жұмыссыз ретінде бағаланған 81 мың жас азаматты қоссаңыз, жалпы саны 2 млн 100 мыңнан асады. Ресми статистика көрсеткішіне сәйкес келеді. Бірақ 2,1 млн еңбекке жарамды жастар мен еңбек күші ретінде есептелмейтін 1,4 млн азаматты қоссаңыз, 3,5 млн адам. Ал жалпы жастар саны 4 млн-нан асады. Демек, Елбасы айтқан 300 мың жас азамат жұмыссыз ретінде есептелмей қалғанға ұқсайды. Әрі 200 мыңға жуық жас азаматтың не істеп жүргеніне қатысты есеп жоқ болып шығады. Қарапайым арифметика осыны көрсетіп тұр. Ендеше, біз жастар арасындағы жұмыссыздықты азайтуға қатысты мәселені алдымен есеп-қисаптан жаңылмаудан бастағанымыз жөн-ау. Онсыз мемлекеттің жастарға бағытталған саясаты дұрыс жүзеге аспайды.
NEET санатына кіретіндердің үлесі жағынан Қарағанды облысы көш бастап тұр. Аталған облыстағы жастардың 12 пайызы осы санатқа енеді. Сонымен бірге Түркістан облысы жастарының 11,8 пайызы оқуға және еңбекке тартылмаған. Антирекордтық үштікті Солтүстік Қазақстан облысы қорытындылайды. Теріскейдегі жастардың 10 пайызы оқуды да, еңбек етуді де қаламайтын немесе аталған процестерден тыс қалған жастар. Ал мұндай жастардың үлесі ең аз кездесетін аймақ Батыс Қазақстан облысы. Ондағы жастардың 3,3 пайызы ғана осы санатқа кіреді. Шығыс Қазақстанда бұл көрсеткіш – 4,6, Қостанайда 4,9 пайыз. Өзге аймақтардағы көрсеткіштер әртүрлі деңгейде.
Ал ел бойынша 2018 жылдың ортасында NEET санатына кіретін жастардың үлесі 7,7 пайыз болса, биылғы қаңтарда Елбасы 9 пайыз деген дерек айтты. Мұндайда жұмыссыздық мәселесін ауыл жастары мен қала жастарының арасындағы жағдаймен салыстыру мүмкін емес. Жастар арасындағы жұмыссыздықты азайту үшін Елбасы айтқан 300 мың азаматтың мәселесін шешу бірінші орынға шығып тұрған жайы бар. Ал мамандар жұмыссыз жастар мәселесінің шешілуіне биылғы «Жастар жылы» себеп болатын шығар деген үміттерін жасырмайды.
Олжас БЕРКІНБАЕВ, саясаттанушы
Жастар арасындағы жұмыссыздықты ұлттық қауіпсіздікке төнетін қатер деп қабылдау қажет. Себебі ел ертеңі жұмыссыздық мәселесімен бетпе-бет келген жағдайда, инфантильді көңіл күйге тап болып, түрлі жайттардың орын алуы ғажап емес. Дегенмен, Қазақстанда «Жастар жылының» жариялануы аясында біршама ірі жобалар қолға алынбақ. Оған мемлекет тарапынан жүзеге асырылып жатқан түрлі әлеуметтік бағдарламаларды қоса кеткен жөн. Мұның өзі жұмыссыздықты біршама азайтады. Дегенмен, Елбасының «Рухани жаңғыру» мақаласында айтылғандай сананы жаңғырту – әр саналы жастың міндеті. Өйткені соңғы кездері шетелге кетуші жастардың саны да артып отыр. Жастар жайлы өмірді шеттен емес, өз елімізден іздеп, үлесін қосса дейміз. Осы жерде шетелден келген үрдіс – фриланс мәселесіне назар аударсам деймін. Бәлкім біздің есеп-қисапта олар да жұмыссыздар қатарына кіретін шығар. Бірақ қазір үйде отырып немесе қыдырып жүріп жұмыс істейтін қоғам өкілдерінен де зейнетақы жарнасы ұсталады. Сондықтан фрилансерлерді жұмыссыздар қатарына қоспаған жөн.
Айдар ХАМИТ,
әлеуметтанушы, «Жастар» ғылыми-зерттеу орталығының жетекші сарапшысы
Ауыл жастарының негізін мектеп оқушылары, өз-өзін жұмыспен қамтып жүргендер, үй шаруашылығында, шаруа қожалықтарында маусымдық жұмыспен немесе ұзақ мерзімді жұмыспен қамтылған және жұмыссыз жастар құрайды. Ауылдарда қалыптасқан ірілі-ұсақты шаруа қожалықтары ауыл шаруашылығы саласындағы бірден-бір жұмыс беруші болып қалды. Мектеп пен медициналық мекемелер де жастарға азды-көпті жұмыс ұсына алады. Ауыл жастарының біразы сонда қызмет атқарады, бірақ олар ауылда көп қала бермейді, бар үміті қалада. Қазіргі әлемдік жаһандану мен урбанизация үрдістері нәтижесінде еліміздегі ірі қалалар дамып, жастарды тартып жатыр. Жастар ерікті де, еріксіз түрде де бұл процестің қатысушысына айналды.
Ауыл жастары қалаға келгенде түрлі мәселеге кездесіп жатады. Яғни, қалаға бейімделу, тұрақты жұмыс табу, баспана және өзге тұрмыстық, әлеуметтік-мәдени мәселелер көлденең шығады. Жастарға әлеуметтік лифт қызметін атқаратын тетіктер табу қажет болады. Сондықтан жастар арасындағы жұмыссыздық мәселесін кешенді қарастырған дұрыс. «Дипломмен – ауылға!», «Серпін» және өзге де бағдарламалардағы олқылықтар мен кемшіліктерді ұдайы талдап, жұмыссыз жастар көп шоғарланған аймақтардан өндірістік, аграрлық өңірлерге көшуге ынталандыру тетіктерін жетілдіру назарда болуы тиіс.
Амангелді ҚҰРМЕТ,
«Egemen Qazaqstan»
