Алғашқы мемлекеттік сапардың түйіні

Неге Өзбекстан? Жалпы кез келген мемлекеттің жаңа басшысының ал­ғаш­қы шетелдік сапарына көп мән беріледі. Себебі ол сол елдің сыртқы саясатындағы басымдық жайлы хабар беруі мүмкін. Президент алғашқы шетелдік сапармен Ре­сей­ге барды. Бұл өзіндік сақталған дәс­түр десе де болады. Ол түсінікті де. Ре­сей – Қазақстанның көршісі әрі страте­гия­лық әріптесі. Бүгінде бір одаққа мү­ше. Қасым-Жомарт Тоқаев осы жол­ды жал­ғас­тыр­ғандай болды. Алайда, сапардың мәртебесі ресми еді, мемлекеттік емес. Айырмашылық бар.

Мемлекет басшысының мемлекеттік сапарды Қытай, Еуропа не АҚШ-тан емес, Өз­бекстаннан бастауында өзіндік бі­р­шама себептер бар. Біріншіден, көр­ші елдің басшысы арнайы шақырды. Екі­н­шіден, қос президент те Қазақстан мен Өзбекстанның екінші басшылары. Ел­дердің дамуында тың бағыт бас­тау алуы мүмкін. Үшіншіден, былтыр Қазақстанда Өзбекстан жылы жария­ланса, биыл енді өзбек елінде Қазақ­стан жылы 15 сәуір күні басталды. Төр­тіншіден, дипломатия тірегі – сау­да. Қос елдің алыс-берісі өсіп отыр. Мәселен, 2018 жылы Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы тауар айналымы 26 пайызға өсіп, 2,5 млрд долларды құраған. Бұл өсім – жақсы көрсеткіш. Қ.Тоқаевтың мемлекеттік сапары кезінде бұл көрсеткіштің 3 млрд долларға жеткені айтылды. Бесіншіден, Өзбекстан – Орталық Азиядағы екі ірі елдің бірі. Халқы 32 млн-ға жуық. Қазақ еліне түбі бір туыс түркі жұрт. Бұл көршімен қандай жағдайда да бейбіт қатынас құру парыз. Алтыншыдан, екі республиканың арасындағы жағдайлар қазір анағұрлым жақсарды. Бұрынғы көзге көрінбес бәсеке, кеден бекетіндегі ұзын-сонар кезек, шекарадағы оқ ату, шекара сызығы жүрмеген ауылдар деген мәселе азайды. Яғни, Қасым-Жомарт Тоқаев осындай жағымды факторлардың кезінде сапар шегіп, оларды одан әрі жалғастырғысы келген болар. Оған қоса, шешілмеген мәселелерді талқылап, жаңа келісімдерге қол қоюды да көздеген болар.

Жалпы, жаңа басшының көрші елге сапар шегуі Орталық Азия үшін таң­сық емес. Мәселен, Шавкат Мир­зиеёв шет елге өзінің алғашқы сапарын Түр­ік­мен­стан­нан бастады. Алайда, оның себептері мүлде басқа еді.

Қос елдің сауда айналымы. Былтыр Қазақстанның сыртқы саудасы 93,4 млрд дол­ларға жетті. Ал Өзбекстан өзге елдер­мен 33,8 млрд доллардың саудасын жаса­ды. Қазақстан сауда әріптестерінің тізі­мінде Қытай мен Ресейден кейін үшін­ші орында. Осы сапар барысында пре­зи­денттер алдымен шағын құрамда кез­десті, кейіннен кеңейтілген құрамда келіс­сөз жүргізді. Жиында тараптар 2020 жыл­­дың соңына дейін сауда айналы­мын 5 миллиард доллар деңгейіне жет­кі­зу­ді көздейтіні айтылды. Қос мемлекет ара­­сын­дағы екіжақты ынтымақтастық жө­нін­­дегі үкіметаралық комиссияға сауда қа­­ты­­настарын кеңейту, экономикалық ын­­ты­­мақтастықтың жаңа ұзақмерзімді ны­сан­дарын табу және дамыту тапсырылды.

2 жылда сауда айналымын 2,5 млрд доллардан 5 миллиард долларға жеткізу оңай емес, бірақ мүмкін. Егер былтыр сауда айналымы 26 пайызға өссе, онда екі жылда 100 пайызға еселеу керек деген сөз. Жалпы, Қазақстан мен Өзбекстан экономикаларының әлеуе­тін, ортақ шекараның ұзындығын, онда жайғасқан халықтың тығыздығын ескерсек, 2,5 млрд доллар мақтанатын көрсеткіш емес. Одан да көбейтуге болар еді. Алайда, Өзбекстан бұған дейін өз нарығын қорғау мақсатында экспорт­тық тауарларға жоғары акциз пайызда­рын қойып келді. Тек былтырғы келіссөз­ден кейін акциз салығы салынатын қазақстандық тауарлардың түрі азайды. Мәселен, бұрын  208 отандық тауар түрі Өзбекстанға экспортталғанда акциз салынса, 2019 жылдың 1 қаңтарынан бастап олардың саны 50-ге түсті. Акциз салығы салынбаса, тауардың нарықтағы құны арзандайды. Сәйкесінше бұл өзгеріс 2019 жылы екі ел арасындағы тауар айналымы көлемінің артуына әкелуі мүмкін.

Сауда – мемлекеттердің арасындағы аса маңызды фактордың бірі. Тіпті тірегі деп қайталауға болады. Биыл АҚШ президенті Дональд Трамптың әлемнің бірнеше еліне тарифтер арқылы жариялаған сауда соғысы осы ойды тағы бір рет нақтылады.

Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы бизнес қатынастарын ілгерілетуде арнайы форумдар жақсы ықпал етеді екен. Мысалы, былтыр 22 мамырда Шымкентте 600-ден астам кәсіпкерлер қатысқан қазақ-өзбек бизнес-форумы өтті. Шара  B2B форматында, яғни кәсіпкерлер арасында ұйымдастырылды. Нәтижесінде, 62 млн долларға экспорттық келісімшарттар жасалды. Ал 15-16 қазанда Ташкентте қазақстандық 29 компанияның қатысуымен сауда-экономикалық миссиясы құрылды. Ол кезде 20,9 млн АҚШ доллары сомасына экспорттық келісімге қол қойылды. Яғни, бұрынғы қолдан жасалған әкімшілік кедергілерді азайтса, тауар айналымы еселенетіні анық.

Қол қойылған құжаттар. Сапар барысында Қасым-Жомарт Тоқаев пен Шавкат Мирзиёев бірнеше келісімге қол қойды. Бұл еңбек мигранттарының құқығы, заңсыз көші-қонмен күрес, әуе шабуылына қарсы қорғаныс, әскери ұшақтарды қабылдау, «Орталық Азия» халықаралық сауда-экономикалық ынтымақтастық орталығын құру және басқа салаларға қатысты.

Өзбекстанмен еңбек миграциясын реттеу қажет екені бұрыннан белгілі. Себебі тек осы елден Қазақстанға жыл сайын 140 мыңдай жұмыс іздеген азамат келеді. Орташа қала тұрғындарына тең халық дерсің. Олардың тіркелуі, территориямызда жүріп-тұруы, депортациясы – барлығы арнайы құжатпен реттелуі керек еді. Енді ондай үкіметаралық келісім бар. Жалпы, Өзбекстан әлі күнге мигранттардың жіберетін қаржысына тәуелді ел. Былтыр Ресейден 2,6 млн өзбек еңбек мигранты отанына 3,9 млрд доллар ақша жіберіпті. Ал Ресей санкциялық қысымдарға ұшыраған соң Орталық Азиядан шыққан біршама жұмыс іздеген жұрт назарын Қазақстанға бұрды. Оған қоса, біз еңбек миграциясында үлкен транзит елі саналамыз.

Әуе шабуылына қарсы қорғаныс, әскери ұшақтарды қабылдау саласындағы келісім – Қазақстан мен Өзбекстан үшін Орталық Азиядағы қауіпсіздік мәселесі қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. ДАИШ жендеттері Сирия мен Иракта жеңілгенімен, сарқыншақтары Орталық Азия жері­не жетуі әбден мүмкін. Сол үшін өңір­дің қауіпсіздігін көршілер бірлесе кү­зет­кенде, жеңілірек әрі тиімдірек болар. 

Келесі маңызды бастама – «Орталық Азия» халықаралық сауда-экономикалық ынтымақтастық орталығын құру. Екі ел арасындағы сауда көлемін арттыруға арналып отырған жоба. Бәлкім Қытаймен шекара бойында орналасқан «Қорғас» орталығы секілді функцияны атқаратын болар.