Заңғар Зиманов

Сейсенбі, 16 қазан 2012 7:45

Таяу күндері құқық, оның философиясы мен тарихы салаларының классигі, кемеңгер ғалым, ұлтымыздың біртуар тұлғасы, Ұлы Отан соғысының ардагері Салық аға Зимановтың өмірден қайтқанына жыл толады.

Сәкең «ереулі атқа ер салмай, егеулі найза қолға алмай, ерлердің ісі біте ме», деп жүріп өмірден өткен Махамбет пен Исатайдай, қазақтың азаттығы үшін күрескен алашорда ардақтылары Халел және Жаһанша Досмұқамбетов секілді азаматтар туған Жайықтың жағасында дүниеге келген қыран қанат тұлға. Оның өмір тарихы, ағысы айызыңды қандырған, жағасы мен сағасын мекендеген турашыл, қай кезде де әділдікті айтқан қазақ баласы –­ Жайық өзені мен Атыраудай айбынды десем, еш асырып айтқандық емес.

Сейсенбі, 16 қазан 2012 7:45

Таяу күндері құқық, оның философиясы мен тарихы салаларының классигі, кемеңгер ғалым, ұлтымыздың біртуар тұлғасы, Ұлы Отан соғысының ардагері Салық аға Зимановтың өмірден қайтқанына жыл толады.

Сәкең «ереулі атқа ер салмай, егеулі найза қолға алмай, ерлердің ісі біте ме», деп жүріп өмірден өткен Махамбет пен Исатайдай, қазақтың азаттығы үшін күрескен алашорда ардақтылары Халел және Жаһанша Досмұқамбетов секілді азаматтар туған Жайықтың жағасында дүниеге келген қыран қанат тұлға. Оның өмір тарихы, ағысы айызыңды қандырған, жағасы мен сағасын мекендеген турашыл, қай кезде де әділдікті айтқан қазақ баласы –­ Жайық өзені мен Атыраудай айбынды десем, еш асырып айтқандық емес.

Салық аға Ұлы Отан со­ғы­сының барлық ауыртпалығын бас­тан кешті. Сонда көрсеткен ерліктері үшін «Қызыл жұлдыз» және 1-дәрежелі «Отан соғысы» ордендерімен, бірнеше медальдармен марапатталды.

Пайым-парасаты бөлек Сә­кең 1946 жылы Бүкілодақтық заң инс­титутының Қазан қал­а­сын­да­ғы филиалына сырттай оқу­ға тү­сіп, оны ойдағыдай бі­тіреді. Қыз­мет жолын прокуратура органдарында бастаған азамат кейін көп жылдар бойы республи­ка­мыз­­дың заң ғы­лымы мен білі­мінің өріс­теуіне өзінің өлшеусіз үлесін қосты. Про­куратура органдарын­дағы жыл­дар майдангер аға­мыз­ды шымыр етіп шынық­тырып, болаттай шыңдады. Әсіресе, осы салада­ғы заңдылықтың үстемдік құ­руына ол белсене атсалысты. Қарым-қабілеті сынға түскен сол кезеңін еске алғанда Салық аға Зиманов: «Прокуратураның жұ­мы­сы мен үшін қызықты да тартымды болды. Қылмысты тергеумен байланысты оқиғалардың күрделі шие­леністерін шешу, ме­кемелердің құжаттарына про­ку­рорлық тергеу жүргізу, бұндай жайттарға байланысты адам­дар­дың көзқарасын бақылау, олар­­дың кейде мұңды, кейде нем­құрайлы, селсоқ жүзін көру мені әділ және халыққа жа­қын болу­дың маңыздылығын түсі­нуіме ық­пал етті», дегені бар еді.

Атырау облыстық прокурату­расының тергеушісі қызметінен Салық аға Зиманов 1947 жыл­дың күзінде сол тұстағы республика прокуроры Румян­цевтің шақы­руы­мен Алматыға келіп, өте ма­ңызды істер бойынша тергеуші қызметіне орналасады. Еліміздің орталық органындағы жұмысы ағамыздың заңгер ретінде қалып­тасып, танылуына үлкен ықпал етіп, оның заң­дылықты нығайту жолындағы өзіндік көзқарасын қалып­тас­тырды.

Салық Зимановтың қазақтың дәстүрлі құқығын шаң басқан та­рих­тың терең қойнауынан алып шығып қайта жаңғыр­тудағы, оны жан-жақты зерттеп, зерделеп ти­іс­ті бағасын берудегі орны ерекше. Өз еңбектерінде ғұлама ға­лым әдет-ғұрыпқа не­гізделген дәстүрлі құқықтың және әділдік пен ақи­қаттың айқын көрінісі болып табылатын билер сотының қазақ даласын­дағы алар орны туралы ой қоз­ғап, бір жүйеге тү­сіріп, ғы­лым әлемінде тиянақ­тап, ұлты­мыз­­дың өзіне тән құқықтық мәде­ниетінің ерекшеліктерін тай­ға таңба басқандай дәйектеп берді.

Иә, тарих сахнасынан өшуге жақын қалған көптеген асыл мұ­раларымызбен қайта қауы­шуы­мызға осылайша себепкер бола білген Салық аға, ұлттық руха­ниятымыздағы асыл қазы­нала­ры­мызды қайта тірілтіп айналымға қосты. Ел ертеңін, ұлт болаша­ғын көш ілгері бол­жаған зиялы бұл іске кеңес заманында-ақ кірі­сіп кеткен болатын. Ол кез кел­ген ұлттық нышаны бар тақы­рып­тағы еңбектің авторын ста­линдік террордың құр­банына ай­налдырған заманда қай­мығып қалмай 1950 жылы КСРО Ғылым академи­я­сындағы Мемлекет жә­не құқық институтының аспирантурасын бітіре салысымен «Общественно-политический строй Букеевской орды (1801-47 гг.)» тақы­рыбында кандидаттық диссертация қорғайды. Ол заманда Бөкей хандығы туралы сөз қозғау Кеңес өкіметінің ресми саясатына қайшы болатын. Бірақ аталмыш ғылыми еңбекте Салық аға Зиманов бірде төтесінен, бірде жанама түрде Бөкей ханды­ғы­ның тарих­тағы орнына нақты бағасын бере білді. Бұл білім­дінің ғана қолынан келер, ерлікке пара-пар еңбек еді.

Салық ағаның осындай батыл қадамы 1991 жылы 17 желтоқ­сан­да Алматыдағы Орта­лық алаң­да Қазақстан Республи­ка­сының мемлекеттік тәуел­сіздігі жариялануына арналған жиын­дағы сан мыңдаған адам­ның алдында еліміздің Тұңғыш Пре­зи­денті, Ұлт көшбасшысы Нұр­сұлтан Әбішұлы Назарбаев тарапынан аталып өтіп, қолдау тапты. Сол жиында Елбасы: «Дер­бес мемлекет құру – қазақ халқының ғасырлар бойы аңсаған арманы еді. Міне, енді сол күнге де жеттік. Қуаны­шымыз ұзағынан болсын, ардақ­ты ағайын! Тәуел­сіздік табал­дырығында тұрған осы жан тебірентер сәтте Қазақ елінің еркіндігі, бостандығы жолында бас тіккен азаматтардың, солар­дың қатарында бұл күнге жете алмай, туған Қазақстанның еге­менді ел, тәуелсіз мемлекет болғанын көре алмай өмірден өткен Желтоқсан құрбанда­ры­ның рухына тағзым етіп, еске алуды парыз санаймын. Тәуел­сіздіктің біздің бәрімізге артары мол. Енді еңселі ел болудың жолына шындап түсуіміз керек», – деп толқи сөйлеген болатын.

Салық аға Зиманов 1986 жыл­ғы желтоқсанда кеңес билі­гінің республика басшысы Д­.­А.Қо­наев­ты ауыстырудағы ке­леңсіз саясатына қарсы көте­рілген жастарды «ұлтшыл» деп айыптаған ресми биліктің түй­сіксіз түйініне өз қар­сылығын алғашқылардың қата­рын­да ашық білдірген аза­мат­тардың бірі болғанын кейінгі ұрпақ есіне салып отыруымыз керек. 1987 жылдың басында, Ға­лым­­дар үйінде Г.Колбин қаты­суы­мен өткен идеология мәсе­лесіне арналған үлкен басқосуда ол бүкіл халықты ұлтшыл деп қаралау коммунистік партия бас­шылы­ғы­ның дәрменсіздігін біл­діретінін, халықтар бірлігінің ара­сына қа­ғылған қауіпті сына екенін ашық айтуы сөзімізге дәлел.

Салық ағаның ұлттық құ­қық­тық мәдениетіміздің ғылыми не­гізін қалап, оның шынайы таби­ғатын ашқанын іргелі ең­бек­терінен көруге болады. Сол зерт­теулердің біре­гейлері: «Ис­тория государства и права советского Казахстана», «Состояние и задачи разработки проблем обычного права казахов», «Россия и Букеевское ханство», «О политическом строе Букеевской орды», «Политические взгляды Ч. Валиханова», «Общая теория права и ее место в курсе теории государства и права», «Теоретические вопросы советского национально-государственного устройства» жә­не басқалары.

Салық аға ұлт руханиятына, құқық саласына қатысты құн­дылықтарды зердесінен өткізіп қазақ, орыс, түрік, ағылшын тілдерінде «Қазақтың ата заң­дары: құжаттар, деректер және зерттеулер», «Древний мир права казахов. Материалы, документы и исследования» атты 10 томдық еңбек шығарды. Бұл да өлшеусіз іс, өрелі биік жұмыс еді.

Қазақстан ұлттық Ғылым академиясын Қаныш Сәтбаев бас­қарған кезде Салық Зиманов ұлы тұлғамен бірге ғылымның өрісін кеңейтіп, беделін биік­тетуге өз үлесін молынан қосты. Оның көнекөз ғылым өкілдері С.Фукс пен Т.Күлтелеевтің үр­діс­терін жалғастырып, қазақтың дәстүрлі құқығын, билер институтын зерт­теуі, болашағы бұ­лыңғырланып бара жатқан кеңес заманының тарихын ысыра тұ­рып халқымыз­дың, ел-жұр­ты­мыздың ой-сана жау­­­һарларының сақталуына дің­гек болған тамыры терең бәй­терегіне бет бұруы, әрине, ерлік пен қа­жыр­лылықты талап етті. Ғалым­ның бұл қадамы да өз жемісін берді.

Ой өлшемі биік, байлам-пайымы ерен Салық ағаны ғылыми орта ерте танып білді. Ең алдымен Қаныш Сәтбаев қолдады. Заң саласындағы тұңғыш академик болуына жол ашты. Оның жанында әрқашанда тілектес іні­лері, шәкірттері, үзеңгілес-әріп­тестері Манаш Қозыбаев, Сұлтан Сартаев, Әбдуәли Еренов, Жабайхан Әбділдин, Ғайрат Сапар­ғалиев болды. Салық Зи­манов­тың Қазақ елі тәуелсіздігін алған алғашқы жылдардағы сабырлы да салиқалы еңбегі халқына, еліне, жеріне, ұлтына ұйытқылық қызмет атқаруға арналды.

Ол Ғылым академиясындағы бүкіл өмірін арнаған жұмысын елдік туы қолға тиген сын сағатта таласы мен дауы жетіп артылатын депутаттыққа ауыстырды. Он екінші және он үшінші ша­қырылымдағы Жоғар­ғы Кеңесте халық қалаулысы ретінде еліміз­дің ел болып қа­лыптасуына өзі­нің зор үлесін қосты. Жоғарғы Кеңесте комитет төрағасы, Конституция жобасы бойынша ко­миссияның мүшесі ретінде еңбек етті. 1990 жылғы 25 қазандағы Қазақ КСР-інің мемлекеттік еге­мендігі туралы Декларациясы, Қазақстан Республикасының мем­­лекеттік тәуелсіздігі туралы Конс­титу­циялық заңы, тіл, аза­мат­тық туралы заңдар және өзге де мем­лекеттілік пен тәуелсіз­дік­тің бастауы болған актілердің қабыл­дануына табанды күш-жігерін жұмсады. Шыны керек, сол кездегі Сәкең сияқты азамат­тардың елдік істегі күш-қайраты ерлік десе жарасады. Мемлекет тәуелсіздігін жариялай отырып, Жоғарғы Кеңес Қазақстан Рес­публикасының «…өз аума­ғында билік жүргізетін, ішкі және сырт­қы саясатын өз еркімен айқын­дайтын және де барлық елдермен қарым-қатынасын ха­лық­аралық құқық принципінде жүз­е­ге асыратын», оның «…тәуелсіз, демо­кратиялық және құқықтық мемлекет» екенін алақандағыдай анық көрсеткен болатын. Бұл істе Салық ағаның ізі сайрап жатыр.

Ғұлама ғалым, арлы азамат тәуелсіздік жылдарында қоғамда орын алған мемлекеттіктің конс­титуциялық негіздерін шайқал­туға әрекеттенген жат пиғыл­дарға дә­лел дәйегімен соққы бе­ріп отырды. Шовинистік пи­ғыл­дағы Жо­ғарғы Кеңестің кей­бір депутаттарының аранда­тушы­лық­тан тұратын, кейде астыртын, кейде ашық айтқан жымысқы пікірлерінің астарын әшкерелеп, бұл әлі де болса буыны қатпаған жас мемлекеттің бола­шағы үшін қауіпті екенін ашып көрсете алды. Мысалы, заңгер олар ұсын­ған «қос аза­маттықтың» жұрты­мыз үшін зардабы орасан, мұн­дай жағдай Қазақ мемлекетін түптің-түбінде айықпас ауыр дерт­ке душар етеді, деді.

Салық ағаның қабырғасы қа­йысып, жиі көтерген мәсе­ле­лерінің бірі – мемлекеттік тілдің қоғам­да­ғы орны еді. Қазақстан Республикасы Конс­титуциясы­ның 15 жыл­дығына арналған ха­лықаралық конференцияда сөй­леген сөзінде ол: мемлекеттік тілді – қазақ тілін барлық тұр­ғындар, әсіресе ха­лыққа қызмет көрсетушілер білуі тиіс, бұл бірінші кезектегі бағдар­ламалық іс, – дей келе – оны шешу әлеу­мет­тік-эконо­ми­калық міндет­тен де ауыр, – деп атап өтіп еді.

Айтулы академиктің ғылыми, шығармашылық жетістіктері алыс-жақын шетелдерде де бел­гілі. 2008 жылы Салық Зи­ма­новтың тікелей бас­шылы­ғымен ұйымдастырылған билер сотына арналған ғылыми-тә­жірибелік кон­ференцияға Жапония, Қытай, Моңғолия, Түркия, Ресей Федерациясы, өзге де елдерден аттары белгілі ғалым­дардың жиналуы оның халық­аралық ғылыми ор­тадағы биік беделін көрсетті. Бұл конференцияда билер соты жан-жақты сөз болып, оның тым те­реңнен басталатын тарихи-мә­дени құн­дылығы, билердің мем­лекеттік биліктің барлық түрле­рін ат­қаруға қосқан үлесі айтыл­ған болатын.

Салық Зиманов Қазақстан Рес­публикасының құқық жүйе­сінің қалыптасып, заңнама­сы­ның бе­кітіліп, тұрақтануына да үлесін қосты. Елімізде конс­титуцио­на­лизмнің баянды болып бекуіндегі ғалымның еңбегі туралы өз алдына әңгіме-дүкен құруға болады. Заңдылық пен әділдік өмірінің бас­ты қағида­сына айналған ға­лым бүкіл­халықтық дауыс беру нәти­же­сінде қабылданған Ата Заң­ның үстемдігін тармақ, тарауына дейін саралап айтып, көзіңді жеткізуі, көңіліңді қандыруы, оның іске асуына тигізген қол­қабысы бүгін бәрімізге де сабақ болып отыр.

Салық ағамыз сарапшы ре­тінде Конституциялық Кеңестің конституциялық заңдылықты ны­ғайтуға байланысты іс жүр­гізу­леріне де қатысып тұрды. Конс­титуциялық Кеңеске келіп түскен ондаған өтініштер бойынша берген ғылыми-теориялық және прак­тикалық жағынан жан-жақ­ты, терең және көлемді таңдау­­лары, Кеңес қабылдаған түпкі­лікті ше­шімдердің өзегіне айналып қана қоймай, Конс­титу­ция­лық Кеңес­тің түпкілікті ой қо­рытын­ды­лауына ықпал етіп отырды.

Ғалым аға өз сараптамаларында әрқашан адам, оның өмірі, құқықтары мен бостан­дықтарын ең үстем категория ретінде алға шығарды. Атап айтсақ, Консти­туциялық Кеңес­тің 2008 жылғы 27 ақпандағы №2 Нормативтік қау­лысымен Қапшағай қалалық со­тының өтініші бойынша Қыл­мыстық кодекстің 361-бабының кон­титуциялылығын тексеру барысында ғұлама заңгер берген сараптама өзінің тереңдігі, жан-жақ­тылығы, ғылыми-прак­тика­лық не­гізділігімен ерекшеленіп, заңның нормаларын консти­ту­цияға сәйкес емес деп тануға септігін тигізді. Онда Қылмыс­тық кодекстің 3­61-бабы бойынша бас бостан­ды­ғынан айыру ме­ке­месінде ұста­лып отырған адам­дардың өз дене­леріне зақым келтіргені үшін қыл­мыстық жа­уапқа тарту қарас­тырылған болатын.

Салық Зиманұлының қазақ халқы үшін, еліміздің болашағы үшін атқарған қызметі шексіз. Асыл ағаның артында қалған мұ­рағатын жүйелеп, зерделеп, көзі тірісінде қол жеткізе алмай кеткен бастамаларын одан әрі жалғас­ты­рып, аяғына дейін апару артта қал­ған ұрпақтарының, шә­кірттерінің, үзеңгілес жүрген аза­маттардың борышы, міндеті деп ойлаймын.

Академик Салық Зиманов 2010 жылдың қараша айында Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы На­зарбаевтың атына жазған хатында: қазақтың билер сотын еу­ра­зиялық көшпелі өркениеттің фе­номені, – дей келе, тарихи құ­қық­тық ғылымның алдағы он­жыл­дығы үшін бұл ең перс­пек­тивті бағыт, деп атап кетіпті. Сонымен қатар, ғұлама ғалым 2019 жылға дейінгі аралықта атқа­ры­луға тиіс бірнеше тақы­рып бойынша ғы­лы­ми-зерт­теулер жүргі­зуді де ұсын­ғаны белгілі. Онда ұлтымыз­дың өткені бүгінімен ұш­тасты­ры­ла­ды. Әсіресе, заңнама мен құ­қық практикасын ерекше атап өтеді. Солардың қатарында академик: «Қазақтардың билер соты – бірегей сот жүйесі және қа­зіргі заман», «Сот жүйесін жетіл­діру проблемалары қазақ билері әділ­соты тарихи тәжі­ри­бесінің кон­тексінде», «Қазақтың билер соты – еуразиялық көшпелі өр­кениет­тің феномені», т.б. мәсе­лелерді ғы­лыми тұрғыда терең зерттеу қажеттігін алға тартады.

Жоғарыда назарға сал­ға­ны­мыздай, Салық аға Зиманов­тың еңбектерін, көтерген бастамаларын одан әрі жалғастырып, түпкілікті нәтижеге жету үшін жүйелі, бағыт-бағдары айқын­дал­ған орталықта жұмыс жасауды қажет етеді.

Болмысы бөлек ғалым аға­ның басшылығымен құрылған «Интеллектуал-Парасат» заң ком­­па­ниясы ғылыми зерттеудің өзегіне айналар деген үміт мол. Аталған Заң компаниясының негізінде Әділет министрлігінің Заң шы­ғару институты жанынан арнайы орталық құру қажет деп есептейміз.

Заң заңғары Салық Зима­нов­тың халқына сіңірген қыз­меті біз үшін азаматтықтың, отансүй­гіш­тіктің шынайы үлгісі. Ұла­ғат­ты ұстазымыздың өнегесі қа­зақ барда ұрпақтар санасында жаң­ғырып, жалғаса бермек.

Ілияс БАҚТЫБАЕВ,

Қазақстан Республикасы Конституциялық

Кеңесінің мүшесі.