Ел боламын десең, экраныңды түзе...

Сатыбалды НАРЫМБЕТОВ,

кинорежиссер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері:

– Бұл бір тамаша жаңалық болды. Киногерлердің 20 жылдан бері күтіп жүрген жаңалығы. Кеңес Одағының құрамында болған бізден басқа респуб­ликалар өткен ғасырдың 90-жыл­дарының басында-ақ өздерінің дербес кино туралы заңдарын қабылдап қойған. Мәселен, Түрікменстан егемен­дігін алған кезде ұлттық опера театры мен киностудиясын бульдозермен күреп тастаған. Тек жалғыз-ақ ел пре­зиденті жайлы деректі фильм түсіретін студия сақталды. Соның өзін­де Түрікменстанның кино туралы заңы бар. Кезінде соны айтып кү­луші едік. Кейін қызыға қарайтын болдық. Өйткені елімізге кино туралы заң күттіріп, сағындырып жетіп отыр. Осыған тәубе дейміз бүгін. Ендігі сәтте аталған құжаттың әр тармағын үтір-нүктесіне дейін талқылап, өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажет. Қазіргі қабылданған бұл құжат негізінен кино туралы заңның жалпы нобайы, жобасы ғана. Сондықтан да ел газеті – «Egemen Qazaqstannyń» бетінде талқы­ланып жатқан мәселе өте орынды, дер шағында қозғалып отыр деп есептеймін.

Сламбек ТӘУЕКЕЛ,

кинорежиссер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері:

– Иә, бұл заң іске аса бастағанда кино саласында қандай өзгерістер болады деген сұрақ бәрімізді толғандырды. «Кинематография туралы» заңның қабылданғаны, әрине, кино майталмандары үшін қуанышты жаңалық. Әрбір қазақстандық біздің Ата Заңымыз бар деп мақтанатыны сияқты, біз де енді кино саласының мүддесін қорғайтын заң бар деп айта аламыз. Алайда бұл заңның қай тұсы киногерлер үшін пайдалы не қажетсіз екенін толық білмейміз. Заңның ішінде бізге түсініксіз тармақтар көп. Бұл құжат ең алдымен кино саласындағы азаматтардың мақсат-мүддесін қорғап, олардың бар қажеттіліктерінің орындалуын қамтамасыз етуі керек. Біздің ішкі талаптарымыз осы заңда қарастырылса екен деген тілегіміз бар. Осыдан біраз уақыт бұрын жолым түсіп, Париждің ұлттық кинематография орталығында болдым. Ол жерде кино туралы жа­зылған қысқа ғана заң бар. Сондай-ақ сол заңды түсіндіруге арналған 8 том кітап және бар. Аталған кітаптардың ішінде киноның барлық мәселесі қарастырылған. Кино төңірегіндегі қай мәселені алсаңыз да оны аталған 8 кітаптың ішінен таба аласыз. Осы сынды бізге де түсіндірме кітаптары қажет. Бір әттеген-айы, бұл заң жобасын құру барысында ең болмағанда бір кәсіби кинематографист бастан-аяқ қатысқан жоқ. Мен бастапқы кездегі бір кездесуіне барғанымда заңның алғашқы жобасын түсінбей қайтқан болатынмын. Өкінішке қарай, сол сезімнен әлі арылмадым. Заң әр шетелдің заңдарынан алынған жиынтық құжат секілді көрінді.

Талғат ТЕМЕНОВ,

кинорежиссер, Қазақстанның халық әртісі:

– Сәкең дұрыс айтады, «Кинематогра­фия туралы» Заң киногерлердің арасында талқыланбады. Құжат қабылданбас бұрын әуелі өнер ордаларының бірінде немесе «Қазақфильм» киностудиясында талданып, ортақ ой мамандар талқысына салынуы керек еді. Аталған заңды шы­­ғару­ға атсалысқан 5-6 адам ғана. Одақта 300-дей адам бар болса, соның 295-і заңды толық түсінбеді. Өйткені құжаттың ең алдымен орыс тілінде жазылып, кейінірек қазақ тіліне аударылғаны көрініп тұр. Заңның қазақша тәржімасы, тіпті, оқуға келмейді. «Кинематография туралы» заң екенін жалпы білгенімізбен, оның қай тұсы киногерлерге пайдалы екенін аңғару қиын. Бұл құжаттан екі құптарлық дүниені айтуға болады. Оның біріншісі – телеэкран мен кинотеатрларда кез келген фильмнің мем­лекеттік тілде көрсетілуі. Екіншісі – арнайы сараптамалық орталықтың құрылатыны. Бұл жағдайда сарапшылар әр фильмге баға беріп, отандық кино на­рығын бақылауда ұстап отырар еді. Қа­былданған заңнан мен осы екі дүние­ні ғана түсіне алдым. Ал жалпы алғанда құжаттың маған түсініксіз жері көп. Мен секілді заңның бүге-шігесін біл­мейтіндер қаншама?! Бізге сыртымыз­дан құда түсіп, ұзатып жіберді. Осы себепті бұл заңды талқылау мен түсіндіру жұмыстарын жүргізу керек. Бұл кино майталмандарының бүгінгі аса өзекті мәселесі болып отыр. Заң түптеп келгенде ерте ме, кеш пе толықтырылатын нәрсе. Сол себепті біз кино саласына нақты не керек екенін айқындауымыз керек.

Нәзира РАХМАНҚЫЗЫ,

кинотанушы, өнертану кандидаты:

– Заң қабылданғаны өте қуанышты жағдай, ол келешекте жетілдіріле жататыны да сөзсіз. Талғат Досымғалиұлы атап өткендей, ендігі жерде кино өндірісі және оның нәтижесін халыққа жеткізу жолдарын бүге-шүгесіне дейін анықтап алу өте маңызды. Себебі қазір аса маңызды емес дейтін мәселенің өзі кейін үлкен мә­селеге айналуы мүмкін. Бұл өзі бір алып құрылыс секілді ғой. Ал құрылыста әрбір шегесі, әрбір кірпішіне дейін өз ор­нында болуы тиіс. Өйтпеген күнде тұр­ғызған үйіңіз ертелі-кеш әйтеуір бір сыр­ беретіні мәлім. Бұл жерде де солай, яғни­ ұсақ дейтін мәселе болмауы керек. Осыны түсініп іске асырмайынша, маңы­зы зор тәрбиелік өнердің нәрі құмға кетіп жатқан ауыз су іспетті болады да тұрады мен үшін.

Меніңше, біз көбіне кино өндірісіне, прокатқа басымырақ назар аударып жүрміз. Әрине дұрыс. Өйткені ол кино саласының негізгі өзегі әрі ең бір жанды тұсы. Бірақ тағы бір маңызды деген мәселені ұмытып кете береміз. Ол – сол фильмдер туралы талдау мақала­лары­ның, зерттеулердің жарияланымы.­ Бұл тек бүгінгі киноға ғана емес, ке­шегі тарихымызға да қатысты. Бізде шы­ғармашылығы зерттелмеген қаншама режиссер, сценарист, оператор,­ су­ретші, актер, т.б. бар. Егер олар туралы бүгін жазылмаса, айтылмаса, келешекте жазылуы, айтылуы екі­талай. Оған қоса кешегі, бүгінгі кинопроцесс туралы зерттеу еңбектері жа­рық көруі тиіс. Ал мұның барлығы мемлекет тарапынан тікелей қолдау табуы тиіс деп ойлаймын. Өйткені маман өз қаражатына кітап шығарып, сонан соң оны өзі таратып жүрмеуі керек. Бұл деген қанша қажыр-қайратты қажет етеді. Ал сол қажыр-қайратын келесі еңбегіне арнап жатса қаншама уақыт, күш үнемделер еді. Кітаптардың аздығын, оларды шығарудың үлкен мәселе екенін айтпаған күннің өзінде, бізде тіпті кино туралы өз газет-журналымыз да жоқ. Кеңес өкіметі жылдары «Жаңа фильм», «Новый фильм» деген журналдар тұрақты шығып тұрды. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары «Азия киносы», «Кино алаңы», «Киноман» деген журналдар болды. Алайда олар да қолдау таппай, ұзақ өмір сүре алмады. Өркениетті елдердің кез кел­генін алып қараңыз, міндетті түрде кино туралы басылымдарға баса назар ауда­ратынына куә болар едіңіз. Өйткені олар фильм­дер, сол фильмдерді дүниеге әкелетін суреткерлер туралы қағаз бетіне түсетін дүниелердің тарих үшін өте маңызды екенін біледі. Ал бүгінгі, кешегі кино, мейлі ол жақсы, мейлі әлсіз болсын, тарихта қалуы керек. Сондықтан кино туралы заңда ұлттық кино өнерімізді дәріптейтін осындай еңбектердің жарық көруіне және оларға мемлекет тарапынан қолдау көрсетілуіне өте-мөте назар аударылуы тиіс.

Тағы бір айта кетерлігі, отандық фильмдерді жарнамалау мәселесі ақсап тұр. Бізде жарнама әдетте фильмнің тұсаукесері өткен соң газеттер мен сайттардағы үш-төрт мақаламен (ең көп дегенде), телеарналардағы бір-екі сюжетпен, әлеуметтік желілердегі, әрі кеткенде шағын үш-төрт жазбамен ғана шектеледі. Ал кәсіби, сауатты жарнама фильмнің түсірілімі, тіпті сценарийі талқыланып жатқан кезінен-ақ басталуы керек. Ондай жарнама халықтың фильмге деген қызығушылығын арттыра түсері хақ. Келешекте осы мәселеге де аса мән берілуі тиіс деп ойлаймын.

Қазір киноға тек алып-сататын тауар ретінде қарайтын түсінік басым болып барады. Егер киноны тек қаражат табатын негізгі көз десек, онда жаназасын ерте шығарғанымыз. Өйткені тауар ретінде қарауға болмайтын авторлық кино, анимация, деректі, балалар, ғылыми-көпшілік киносы дейтін киноның өте бір нәзік салалары бар. Ең әуелі осы салаларға мемлекеттік қолдау керек. Келешекте кино туралы заңға өзгерістер еніп жатса, осы мәселенің назардан тыс қалмағаны абзал болар еді.

Дәрежан ӨМІРБАЕВ,

сценарист, кинорежиссер:

– Орайы келіп тұрғанда, мен мына нәрсені айтқым келеді. Әуелгісі, әрине, киноның көрерменін іргетасынан бас­тап сатылап даярлау. Яғни, мектеп бағ­дар­ламасына арнайы пән ретінде енгізілмесе де, факультатив сабақ ретінде кино туралы жалпы мағлұмат беріп, жоғары сынып оқушыларының сауатын ашу мәселесі. Әдебиетті оқу үшін адам ең әуелі әліпбимен танысады ғой. Содан кейін барып қана көркем шығармаларды оқуға көшеді. Кинода да дәл солай. 10-11 сынып оқушыларына отандық және әлемдік кино қорынан аптасына кемінде 1-2 фильм көріп, соны талқылап отырудың өзі үлкен мектеп. Егер қажет болса біз – кино мамандары ақылдасып отырып тізімін де жасап берейік. Сол фильмдер кейін қысқаша тарихы жазылған ақпаратпен бірге арнайы дискіге топтастырылса, тіпті ыңғайлы болған болар еді. Содан кейін барып қана біз көрерменнен: «Неге «Қыз Жібекті» немесе Тарковский мен Годардың фильмдерін көрмейсің?» деп сұрай аламыз. Ал қазіргі жағдайдағы кінә артуымыз қисынсыз, меніңше. Киноның іргетасы – көрермен. Өкінішке қарай, Қазақстанда кино өнерінің көрермені әлі қалыптасқан жоқ.

Одан кейінгі және бір күйіп тұрған мәселе – киноинститут ашу жайы. Кино өнері дамыған елдердің барлығында орталықтандырылған институт жұмыс істеп тұр. Мәселен, Париждің өзінде 2 киноинститут бар. Әлемдік зор беделге ие С.Герасимов атындағы Ресейдің Мемлекеттік кинематография институтын (ВГИК) алайық. Тіпті 1,5 млн халқы бар Эстония сияқты мемлекеттердің де киноинституттары көпке үлгі. Шүкір, қазір еліміздің жағдайы түзеліп келеді. Сондықтан бүгінде тәрбиенің басты тірегі болып отырған экранымызды түзеу үшін де ең әуелі сол экранға қызмет ететін мамандарымызды сапалы етіп даярлап шығуға күш салу қажет деп есептеймін. Сондықтан да мен үнемі Абай атамыздың «Өнер алды – қызыл тіл» деген сөзін сәл заманауиландырып: «Өнер алды – кино» деп жүрмін. Өйткені қазір көру арқылы қабылдаудың дәуірі. Осыны ұғуымыз керек. Идеология экран арқылы жүріп жатыр. Ал бұл тарапта кино тілі таптырмайтын құрал.

Рүстем ӘБДІРАШЕВ,

кинорежиссер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері:

– Кино туралы заң қабылдануын қабылданды. Бірақ әлі де толығымен күшіне енген жоқ. Мәселен, заңда кинотеатрларда ұлттық киноларымызды көрсетуге басымдық берілсін деген арнайы тармақ бар. Сол талап әлі толығымен орындалып жатқан жоқ. Оны дәлелдеу үшін алысқа бармай-ақ, жақында ғана тұсауы кесілген «Алтын тақ» фильмін алайық. Режиссері өзім болғандықтан аталған мәселемен тікелей бетпе-бет келдім. Сонда байқап, көзіммен көргенім – мемлекеттік тапсырыспен түсірілсе де, фильмді кинотеатрларға ұсынған кезде көрсетілім көрермен үшін тиімсіз уақытқа қойылды. Халықтың жұмыстан шығып, рухани демалысқа көңіл бөлетін уақытының барлығын шеттен келген атыс-шабысқа толы, ұлттық кино деген ұғымнан әлдеқайда алыс фильмдер жаулап алған. Ал қазақ киносы, өкінішке қарай, сол кірме фильм­дерден босап қалған уақытты місе тұтып, қанағат етуге мәжбүр. Осыдан кейін уәжіңді айтып бастасаң, театр басшылары «Қазақ киносына көрермен келмейді» деген дәлелсіз дәйектерін алға тартады. Ал шынтуайтында, бұл Ресейдің немесе Американың емес, Қазақстанның кинонарығы ғой. Кино арқылы ұлттық идеологиямыз үздіксіз жүруі керек. Отандық өнімдеріміз сол нарықтағы өз сыбағасын алғанын қалаймын. Қабылданған кино туралы заң ең әуелгі басымдықты осыған беруі керек.

Қазір сапасы жағынан жап-жақсы фильмдер жасалып жатыр. Көрерменнің де отандық өнімдерге деген көзқарасы оң. Іздеп жүріп, арнайы билет сатып алып, келіп көреді. Бірақ соған қарамастан, кинотеатрларымызда әлі күнге дейін тек қана шетелден келген фильмдерге дұрыс жағдай жасалады. Себебі сөз жүзінде сол кинотеатрлардың бер жағында ұлттың адамдары тұрғанымен де, негізгі меншік иесі – шетелдің адамдары. Ал олардың біздің киномызға жаны ауырмайды. Қазақстанда өзіміздің кинотеатрлар жоқтың қасы. Осы олқылықтың орнын тез арада толтыру қажет. Бұл – кезек күттірмейтін мәселе. Кезіндегі жекешелендіру науқанында талан-таражға түсіп кеткен кинотеатрларымызды қайта қалпына келтіріп, ортамызға оралту керек. Болмаса жаңадан кинотеатрлар құрылысымен айналысу мәселесін қолға алсақ, нұр үстіне нұр болар еді.

Дәрежан ӨМІРБАЕВ:

– Иә, ондай мәселенің бары рас. Мысалы, авторлық фильмдердің көпшілігі, тіпті барлығы дерлік Қа­зақстанда көрсетілмейді. Тек қа­на менікі емес, Серік Апрымов, Ер­лан Нұрмұхамбетов бастаған талай фестивальда топ жарып жүрген ре­жиссерлердің кинолары да елімізде фестиваль немесе тек мамандарға ар­налған арнайы көрсетіліммен шек­теліп келеді. Оның себебі: біріншіден, көрермен дайын емес, екін­­­­­шіден, бізде шетелдердегідей арнайы авторлық фильмдердің прокатына арналған кинотеатрлар жүйесі жолға қойылмаған деп ақтаймыз өзімізді. Жалпы, кинода кез келген жанрдың өмір сүруге хақысы бар. Әртүрлі бағыттағы өнер болуы керек және көрсетілуі тиіс. Өкінішке қарай, бізде қазір ондай таңдау жоқ, бір-ақ көрермен, бір-ақ бағыттағы кинотеатрлар жұмыс істейді. Және онда көрсетілетін фильмдердің дені голливудтық кинолар. Сондықтан бұл жерде көрерменді де кінәлай беру қисынсыз.

Геннадий ШИПОВСКИХ, Парламент Мәжілісінің депутаты:

– «Айтылмаған сөз жетім» деген қазақта жақсы сөз бар. Айтылып отырған мәселелер өзекті. Қазір егемендік алғанымызға 28 жыл болды. Бірақ бізге келіп жатқан фильмдердің барлығы шетел тілінде. Қазақ тілінде жарық көріп жатқан кинолар аз. Сондықтан дубляжды дамыту ісін қолға алу керек. Екінші мәселе – отандық киноларды прайм-тайм уақытында көрсету. Көп отандық фильмдерді түскі уақытқа қойып қояды. Ал қазақы фильм­дер – адамның бойына елге, жерге деген махаббат ұялататын құндылық. Жалпы, әлемде кинематография – сая­сатпен иық тірестіріп, тең дәрежеде тұратын үлкен идеологиялық құрал. Қазақ тілінде көрсетілетін киноларға салық төлемейтін болды. Ауылдан келген ағайындар орыс тілін түсінбеуі мүмкін екенін ескеріп, қазақ тіліндегі субтитрі қосылды. Қазір бізде комедиялық жанрлар қоғамдық сананы билеп отыр. Біздегі комедияның тақырыбы да «баяғы жартас – бір жартас»: құдалар, келін, кейбір жерде қазақты ақымақ қылып көрсету. Қазір әлемде фэнтези жанры көп қаралады. Қазақ ертегілерінде жезтырнақ, пері, батырлар, жалма­уыз сынды дүниелер бар. Неге соны өз фильмдерімізде қолданбасқа?! Бұл қазақы дүниетанымға сай.

Кенжебай ДҮЙСЕМБАЕВ,

кинорежиссер:

– Осы заңның негізінде Ұлттық киноны қолдау қоры құрылатыны белгілі. Бірақ бұл қордың жұмысы әділетті болуы үшін кезінде «Қазақфильмнің» киносценарий «портфеліне» жауап берген, парасаты бар, ары таза, ұлтжанды Әбіш Кекілбаев, Асқар Сүлейменов, Әкім Тарази секілді елге, әдебиетке, өнерге сыйлы тұлғалар басқарса, нұр үстіне нұр болар еді. Олар сценарийдің көркемдігін тексеріп, сапасына жауап беретін. Қазір де халық құрметтейтін, сенетін адамдардан құралған осындай Көркемдік кеңес болуы керек. Мысалы, әлемдік кинода «pitching» деген дүние бар. Осы «pitching»-ті Ресейдің ұлттық кинематография қоры ұтымды пайдаланып жүр. Өйткені ол ашық түрде өтеді. Мәселен, биыл 10 сценарий іріктеліп алынса, оның 7-еуі заманауи, 3-еуі тарихи фильм болуы керек. Біздің де Ұлттық киноны қолдау қоры осыны ескеріп, жұмысы ашық түрде жүргізілсе, қанеки.

Дана ӘМІРБЕКОВА,

кинотанушы:

– Аталмыш заңның біз үшін ең маңызды тармақтарының бірі ретінде Қазақстан Республикасының аумағындағы кинозалдарында және көпшілік көретін өзге орындарда прокаты және көрсетілімі жүргізілетін кез келген шетелдік фильмдердің мемлекеттік тілге дубляждалып, субтитрленуі немесе кадрдан тыс аударылып көрсетілуі міндеттелгендігін айтуға болады. Себебі қазақ экрандарын жаулап алған шетелдік фильмдерді қазақ тіліне дубляждау арқылы аудару жұмысымен айналысатын отандық мекемелерімізде істейтін киногерлерімізді қосымша жұмыспен қамтамасыз етуге мүмкіндік туады. Көрермен қауым болса, әлемде жарыққа шыққан кез келген туындыларды қазақ тілінде көруге мүмкіндік алады.

Алайда, аталған заңда фильмдердің субтитрлер арқылы аударылып көрсетілуге болатыны да айтылған. Бұл тұрғыда фильмнің түпнұсқада, демек фильмді шығарған мемлекеттің тілінде ерекше қадағалауға алса екен деймін. Себебі прокатпен айналысатын компаниялар фильмдердің шетел тілінен орыс тіліне дубляждалған нұсқасын көрсетіп, сол дубляждалған нұсқасына қазақ тіліндегі субтитрлерді қосумен шектеліп, заңды айналып жүргендері белгілі. Әуелі мемлекеттік қаражат жұмсалып, қазақ тіліне дубляждалған фильмдердің өзін өте қолайсыз уақыттарға қойып қойған. Мысал ретінде жақында ғана жарыққа шыққан Тим Бертонның «Дамбо» фильмін келтіруге болады. Алмас Әлімжанның жетекшілігімен «Aray Media Group» студиясында өте жоғары деңгейде дубляждалған фильмнің қазақша нұсқасын көпшілік көрермен көре алмады. Себебі кинотеатрлар қазақ тіліндегі фильмдерді прайм-таймда көрсеткілері келмейді.

Заңда ұлттық фильмдердің прокаты қазақ тілінде және қажет болған жағдайда өзге тілдерде жүзеге асырылуы тиіс екендігі айтылған. Осы тұста кинотеатрлардың «қажет болған жағдайлары» көбейіп кеткен сияқты. Себебі Президент қол қойған заңға қарамастан, прокатпен айналысатын мекемелер оны орындауға асығар емес.

Қуандық ҚЫСТЫҚБАЕВ,

актер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері:

– «Дубляж қай жақта жасалады?» деген сұрақ бізді де толғандырады. Мысалы, «Қазақфильмде» бірде-бір шетелдік туындыға дубляж жасалмайды. Бізде дубляж жасаушы мамандарға әр серияға 2700 теңге төлейді. Осыдан соң кім бұл қызметпен айналысқысы келеді?! Ал фильмдердің сапалы дыбысталуының көрермен үшін үлкен мәні бар. Мәселен, менің туған ауылымда клуб болатын. Бүгінде оның қабырғасы қирап, театр әртістері барып, кино көрсетілетін жағдайда емес. Бұл – мыңнан бір мысал. Осындай ауылдарға қазақ фильмдері жетпей жатады және жер-жерлерде мұндай елді мекендер өте көп. Заңда осы жағына да мән берілсе дұрыс болар еді. Сонымен қатар шетелдік фильмдерді былай қойғанда, қазақтың тарихын бұрмалап көрсетуге тырысқан, идеологиямызға қатысы жоқ «Алтын Орда», «Тобол» сынды фильмдерге шектеу қою керек. Театрларда көрсетіліп жатқан шетелдік фильмдерді кім сұрыптайды? Мұны кім қадағалайды? Кім қазақшалайды? Осы мәселеге немқұрайлы қарамау керек.

Сатыбалды НАРЫМБЕТОВ:

– Жігіттер прокат пен дубляж мәселесін жақсы қозғап отыр. Осы тұста авторлық құқық деген дүниені де ұмытпауымыз керек. Оның барлығын нақтылап, заңдастырып алу артықтық етпейді. Мәселен, мен бірнеше мәрте Қытайда болған сапарымда, Арнольд Шварценеггердің өзін қытайша сөйлетіп қойғанын көріп таңғалдым. Ал бізде бәрі керісінше. Көрерменіміз таза қазақ бола тұра, ұлттық фильмдеріміздің өзін орысша дыбыстап әуреге түсеміз. Одан кейін қазір киностудия мен кинотеатр­лар арасында бұрынғыдай тонның ішкі бауындай жарасқан бауырластық жоқ. Кинотеатрлардың барлығы дерлік жекеменшік иелерінің нысанына айналып кетті. Әр кинотеатрдың өз қожайыны бар. Олар бізге, киностудияға бағынбайды. Ал мемлекет тарапынан белгілі бір шектеу болмағаннан кейін, әрине «қазаншының өз еркі, қайдан құлақ шығарсаның» кері. Ұлттық идеологиямыз бен табыс көзі қатар тұрғанда, әлбетте, олар ең бірінші ақшаны таңдайды. Кинотеатрлар қожайыны үшін сенің рухани құнды­лы­ғың­ның құны бес тиын. Кеңес өкіметі ке­зінде «Қазақфильм» киностудиясы мен кинотеатрлар қоян-қолтық жұмыс істейтін. Бүгінгідей жік-жікке бөлініп, дербес әрекет ету дегенді естімеппіз. Міне, осы шектен шыққан еркіндік пен бейберекет бөлініс қазір кинонарықтағы ұлттық фильмдерімізге өгей ұлдың күйін кештіріп қойды. Кинотеатрлар отандық өнімді кеңінен насихаттауға қарағанда, Еуропа, Америка киностудияларымен жұмыс істеуге мүдделі. Сол үшін барлық жағдай жасалған. Көз ілеспес жеделдіктің белең алғаны соншалық, Голливуд фильмдерінің әлемдік премьерасын Америкамен бір уақытта өткізетіндей жағдайға жетіп отырмыз. Сөйтіп Гол­ливудқа жұмыс жасап жатырмыз. Кө­рер­мендеріміздің ақшасы мақсатсыз түрде америкалық киностудиялардың қалтасын қампайтуда. Оның өзінде сапасы жоғары «А» кате­гориялы фильмдерін емес, қалтаға көп салмақ түсірмейтін «С», «Д» категориясындағы атыс-шабыс­тан көзге іліп алатын ештеңесі жоқ, арзан фильмдерді көрсетеміз. Осы арқылы жастарымыздың балғын санасын улап жатқанымызды тіпті де сезбейміз. Ал оған кинотеатр қожайындары тіпті бас ауыртпайды. Бар көздегені – табыс табу. Міне, бізге осыған тосқауыл болатын заңның ішіне қосымша тармақтар енгізу және оның тікелей Мәдениет және спорт министрлігі тарапынан қадағалануын талап етуіміз қажет. Кинотеатрлар саясаты министрлік тарапынан бақылауға алынып, басқарылуы керек. Әйтпесе, төл туындыларымыздың жалпыұлттық прокаттағы «ғұмыры» бар болғаны 2-3 күнмен шектеліп қала бермек. Көрермен келмейді емес, олардың ұлттық фильмдерді еркін уақытта көруіне жағдай жасалмаған. Бар себебі осы ғана. Ал олармен соттасуға құқығымыз жоқ. Өйткені жекеменшік иесі ғой. Сондықтан шарасыз күй кешудеміз. Мәселен, Франция, Жапония, Қытай секілді киноиндустриясы дамыған мемлекеттер сырттан өнім мүлдем алмайды. Алса да белгілі бір деңгейде шектеу бар. Соған бағынады. Бізге де сондай лимит керек. Сараптау алқасы арнайы іріктеу жұмыстарын жүргізуі қажет. Өздеріңіз байқасаңыздар, біздің кинотеатрларда көрсетілетіні шетелдің бірыңғай атыс-шабыс, боевик, экшн жанрындағы 3-4-ші категориялы фильм­дер. Қазір жастарымыздың ұлттық тамырынан ажырап, жатбауыр, тым қатыгез болып бара жатқанының бас­ты себептерінің бірі де осында жатса керек. Бұл бүлінудің басы ғана, қауіп әлі алда. Өйткені америкалық өмір сүру дағдысы қалыпты жағдайға айналып барады. Балаларымыздың ойы мен бойынан «OK»-ден бастап америкаша жүріп-тұру қалыбы байқала ма? Байқалады. Осының бәріне тыйым салу үшін де бізге шетелдік фильмдерді қабылдауда белгілі бір деңгейде шектеу қажет деп ойлаймын.

Талғат ТЕМЕНОВ:

– Қазір кез келген адам кино түсіргіш болып кетті. Қазақ идеологиясына сай келмейтін фильмдерге прокаттық куәлік берілмеу жағын қадағалау қажет. Кино дегеніміз – ең алдымен идеология. Кино саласының коммерция алаңына айналуы­на жол берілмеуі тиіс. Жақында Forbes журналы фильм түсіріп байығандардың тізімін жасапты. Қарасам, барлығы шоу-бизнестің адамдары. Қазір барлығы өзін режиссер санайды. Өлең айтып жүріп, кино түсіріп кеткендер көп. Бұл өнерге, киногерлерге, қала берді көрерменге деген үлкен қиянат. Заң аясында осындай жағдайға жол берілмеуі қажет. Мысалы, Қытайдың прокатына жылына 10 кино кіргізіледі. Міне, идеология. Яғни, бір айда бір кино деген сөз. Сол сынды бізге де шетелдік киноларды таңдай отырып, айына бір ғана шетелдік киноны көрсетуіміз керек.

Шүкір, қазір қазақ киносы бар. Ендігі сәтте осы ұлттық фильмге қам­қорлық керек. Қабылданған заң біздің ойлағанымызды көрерменге жеткізетін жол тапса, заңдардың заңы сол болар еді. Өйткені біз түсірген фильмдердің 90%-ы көрерменге жетпей жатады. Прокатқа шыққан киноны Алматы, Нұр-Сұлтан, Шымкент, Қарағанды сынды ірі қалаларда және облыс орталықтарында бір-бір кинотеатрдан тамашалаған мың адамнан басқа көрермен оны дер кезінде көре алмайды. Заң осындай жайттарды да қарастыруы тиіс.

Қазір полицейлердің, дәрігерлер мен педагогтардың жалақысын көтеріп жатыр. Сол сияқты әртістердің де ең­бекақысын көтеру керек. Ең төмен ақы қазір осы әртістерде. Айына 50-60 мың алатын театр әртістері қашан баспаналы болып, еркін өмір сүреді? Бұл – бүгінгі руханияттың үлкен проблемасы. Біз де көп балалы ана секілді көп әртісі бар ұйымның адамымыз. Сол себепті театр әртістерінің жанайқайын ашып айтқымыз келеді. Сондай-ақ заңда қаламақы туралы да айтылмаған. Актерлер түскен фильмдеріне мардымсыз ғана қаламақы алады.

Сламбек ТӘУЕКЕЛ:

– Қазір кино түсіретін қоғам екіге бөлінген. Бірі – қазақ киносының мақсат-мүддесін қорғайтын кәсіби кинематографистер. Олар отандық фильмдердің деңгейін көтеруді көздейді. Кино саласын жеке өнер ретінде дамытсақ деп ұмтылады. Ал екінші жақ – қазақ киносын бизнеске айналдырушылар. Олардың мақсаты – ақша табу, коммерциялық туынды жасау. Заң болмағанның өзінде де мемлекеттік қолдаудың арқасында фильмдер түсіріліп жатыр. Бұл ретте Мәдениет және спорт министрлігінің позициясын жақтағым келеді.

Кинотеатрларға қазақ киносын көрсету жолында жеңілдіктер болса дейміз. Өйткені кинотеатрларда қазақ киносынан гөрі шетелдің фильмдері көбірек көрсетіледі. Кәсіби мамандығы жоқ режиссерлер түсірген арзанқол фильмдер көбейіп кетті, осы мәселелерді де реттеудің шешімін табу керек. Кино идеологияның қайнар көзі болғандықтан, көрерменге рухани азық болар фильмдерді прайм-тайм уақытында көрсетуді қолға алу қажет. Қазір кадр дайындау мәселесі де маңызды. Бүгінде 3 бірдей оқу орнында мамандар даярлап жатырмыз. Біздің қоғамға сапалы дүние ұсына алатын білікті мамандар аса қажет.

Сонымен қатар қазақ фильмдерін ауылдық жерлерге жеткізу жағы ақсап тұр. Алыс шалғайдағы көрермен фильм­ді тек қана теледидардан көре алады. Бұл да болса қазақ киносының сырқат жері. Ауылдық жерлердегі адамдар қазақ киносын толыққанды білмейді. Біз­дегі киноларды толық білетін – елдегі кинотеатрлардың директорлары. Қазақтың киносы сол директорлардың қолында. Кинотеатрлар жекеменшік болғандықтан олар фильмдерді өз қалауынша орналастырады. Оларға «әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоқ». Ең болмағанда 20% уақытты қазақ киносына беріңдер деген сөз заңда айтылса ғой. Францияның кино туралы заңында шетелдік фильмдерден түскен табыстың 10%-ын отандық киноға береді. Олар осылайша ұлттық киноның дамуына үлес қосады. Бізге де осы сынды нәрселерді қарастыру қажет. Өзекті мәселелер кино саласында шаш етектен, олардың бәрі шешімін заң жүзінде тапқаны жөн. Ал қабылданған заңда ол туралы жазылмаған. Біз бар саналы өмірімізді киноға арнаған адамдармыз. Киноның ішкі жағдайын, өзекті мәселелерін жақсы білеміз. Заңды қабылдарда неге бізді тыңдағылары келмеді? Осы сұрақ бізді қатты мазалайды.

P.S: Иә, дөңгелек үстелде аз мәселе қозғалған жоқ. Киногерлер өз ұсыныстары мен уәждерін, жалпы қабылданған заңға қатысты келіспейтін тұстарын да бүкпесіз ортаға салды. Бірақ бір өкініштісі – пікірталасымызға «Кинематография туралы» заңды қабылдау про­цесінің қан базарында жүрген Мәдениет және спорт министрлігінен арнайы ма­манның келіп қатыса алмағаны. Бірнеше мәрте шақырғанымызға қарамастан, дөң­гелек үстелге қатысудан бас тартқан министрлік өкілдері сөйтіп тағы да үнсіз қалды. Әйтсе де газет бетінде көтерілген бұл мәселе жауапсыз қалмайды, ұлт­тық өнеріміз бен мәдениетіміздің ұйытқысы болып жүрген министрлік алдағы уақыт­та тұшымды жауабы мен оң шешімін ұсынады деп сенеміз. Нәтиже шықса, қанеки?!. 

Дайындағандар

Назерке ЖҰМАБАЙ,

Маржан ТІЛЕУБЕК,

 Салтанат ШЫНӘДІЛ,

«Egemen Qazaqstan»

 Суреттерді түсірген

Ерлан ОМАР, «EQ»