Қазақстан • 09 Мамыр, 2019

Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан қазақ офицерлері туралы 25 томдық кітап қалай жазылды?

2591 рет
көрсетілді
11 мин
оқу үшін

Қай соғыстың болсын қасіреті мен зардабы туралы жазудың өзі ауыр. Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан қазақ офицерлері туралы мәліметтің аздығы үнемі көкейімде жүретін. Тарихшыларымыз 50-60 офицерді айналдырып айту мен жазудан аса алмай қойды. Тек 2005 жылы Қорғаныс министрлігінің бір полковнигі тележурналистің сұрақтарына жауап бергенінде майдангер қазақ офицерлердің саны шамамен 500 болғанын ресми түрде айтқанын естіп, көңілім жабырқап қалды. Мүмкін ол 1 не 2 мың дегісі келген шығар, бірақ қолында нақты дерек болмағасын айта алмаған тәрізді.

Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан қазақ офицерлері туралы 25 томдық кітап қалай жазылды?

Майдангерлерге мың тағзым

Бастапқы жоспарымда өзіме «Соғысқа Қазақ­станның іші мен сыртынан 600 мың­дай қазақ қатысқан болса, соның 200-нен кем дегенде 1 офицер шығуы тиіс, яғ­ни 3 мың офицерді қайткенде де табуым керек» деген міндеттеме қойдым. 2014 жыл­дың күзінде іздегендерімнің саны 7 мың­нан асқасын, Атырау облысының бас­шы­лығын хабардар еттім. Ол кездегі об­­лыс әкімі Бақтықожа Ізмұхамбетов пен оның орынба­са­ры Шыңғыс Мұқан бірден қолдап, қа­р­а­жат бөлді, Жеңістің 70 жылдығы қар­­с­аңында 2015 жылдың сәуірінде Аты­рау­дағы «Ағатай» баспасының дирек­торы, Қазақстанның еңбек сіңірген қай­рат­кері Қойшығұл Жылқышиев «Екін­ші дүниежүзілік соғыстағы қазақ офи­церлері» атты 10 томдық кітабымды жарыққа шығарды. Оған 8437 офицер енді.

Тәулігіне 16-18 сағаттан тапжылмай жұ­мыс жасап, араға 19 ай салып, 2016 жыл­­дың желтоқсанында 12 056 қа­зақ офи­­цер кірген бұл кітап 25 том бо­лып екінші рет жарыққа шықты. Осы кітап­ты құрастырғанда алдымен көмекті елі­міздің аймақтарындағы қорғаныс де­пар­таменттерінен, аудандар мен село­лық округтердің басшыларынан дә­мет­кенмін, бірақ олар ешқандай мән бермеді. Майдангерлердің отбасылары да белсенділік танытып жарымады, қазақстандық бұқаралық ақпарат құрал­дарында жарияланғандардың 80-90 пайы­зы құжаттармен дәлелденбеген, көбі бі­­рін-бірі түрлі форматта қайталайды. Сон­­­дық­тан тек қана мұрағаттармен жеке өзім­нің жұмыс істеуіме тура келді. 8 жыл­дың ішінде 4 миллиондай адамды сұрып­тау­дан өткізіппін. 2020 жылдың ортасына де­йін тағы 1 миллион майдангерді қарау жос­парымда бар.


Қазақтың батыр ұлдары

Аз ғана адамның тағдыры емес, мың­да­ған майдангердің құжаттарымен таныс­қанымда олардың ауыр да таңғажайып ерлік­теріне тәнті болдым. Көбінде тап­қан­дарыма қуанып, шаттансам, көзі­ме жас келтіргендер де кездесті. Бұл тақы­рып­ты зерттеуім әлі жүріп жатыр, бүгін­де майдангер офицерлеріміздің жалпы саны 13 100-ден асты. Олардың 12,5 мыңдайы майдандардың алғы шептерінде жаумен бетпе-бет айқасқандар. Осы жерде статист­икаға жол беруге тура келеді. Қазақ­станның сыртында өмірге кел­ген қазақ офицерлер саны – 1357. Әсі­ресе Ре­сей­­дің Астрахань, Омбы, Орын­бор облыс­­тары мен Алтай өлкесі, Өз­бек­стан­ның Таш­кент облысы мен Қара­қал­пақ АССР-і, Түрікменстанның Крас­но­водск, Чард­­жоу облыстары, біздің елі­міз­де Ба­тыс Қазақ­стан облысында офи­цер­лер көп шыққан.

13 мың көрсеткішімізбен мұсыл­ман әлеміндегі ұлттар арасында бірінші орында тұрмыз. Мұсылман тектес­тер арасында аға офицерлер бойынша татарлар мен башқұрттарды алға жібе­ріп, үшінші орындамыз. Оның басты се­бе­бі – 1731 жылы Қазақия өз еркімен Ресей империясы құрамына енгенінде жасалынған келісімшартта орыс армиясына қазақтарды міндеттеп алу көрсетілмеген еді, ол 1936 жылға дейін сақталынған да, еріктілер болмаса, офицер дайындайтын әскери училищелерге қандастарымыз бармаған. Соғысқа қатысқан 271 аға офицеріміз (3 генерал-майор, 9 полковник, 30 подполковник, 229 майор) – бүкіл офицеріміздің 2,06 па­йызы ғана. Салыстырсақ: Орталық Азия­дағы 6 ұлт: өзбек, қырғыз, түрікмен, тәжік, қара­қал­пақ, ұйғырлардікін қосып есеп­­те­­ген­­де, офицерлері біздікінен 4 есе кем – 3 мың­нан сәл асады. Аға офицер­лері – 69.

Әйгілі қолбасшылар Сабыр Рахимов, Шәкір Жексенбаев, Бауыржан Момыш­ұлы соғыс басталғанда 40-30 жас аралы­ғындағы аға буын саналды. Аға офицер дәрежесіне жеткен жастар да болды. 24 жас офицеріміз майор шенін алған. Олардың ең жасы: Капьят Төлекеев, 20 жасында 192-атқыштар дивизиясының 753-атқыштар полкы құрамындағы 3-ат­қыштар батальонының командирі, майор, 21 жасында осы полк командирінің сап бойынша орынбасары болды. Қасым Сыр­ғабаев, Сағадат Нұрмағамбетов, Ми­хаил Ізмұратовтардың есімдері де осы қатарда айтылады.


Ақиқат қалайда ашылады

Майдан даласында бастарын қатерге тігіп, тобықтан қан кешкен қазақ жауын­гер­лері мен дарынды әскербасыларына әділетсіздік, қаралық жасалынғаны туралы деректер де аз емес. Алдымен әскери құ­рылымдар бойынша салыстырып көр­сетейін. КСРО Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің 1941 жылдың тамызындағы №383 шешімімен сол жылдың аяғына дейін 11 одақтас республикада 66 ұлттық дивизия, бригада құрылып, олардың 37-сі майдандарда соғыс қимылдарына қатысты. Біздің Қазақстанда 3 дербес атқыштар бригадасы (100-ші, 101-ші, 151-ші) және 2 кавалериялық дивизия (105-ші, 106-шы) ресми түрде Қазақ деп аталды, барлығы фашистік Германия әскерлерімен бетпе-бет шайқасты. Қай­ран қалдыратыны, осы ұлттық 5 құра­маның бірін де қазаққа басқартпады. Мыс­алы, 100-ші Қазақ дербес атқыштар бригадасы Алматыда құрылды (86% қазақтар), 101-ші Қазақ дербес атқыштар бригадасы Ақтөбеде жасақталды (80,3 пайызы қазақтар), 151-ші Қазақ дербес атқыштар бригадасы Қостанайда өмірге келді (64% қазақтар). Бригада 1943 жылдың қыркүйегінде үшінші рет жасақталған 150-атқыштар дивизиясының негізіне айналды, бұл дивизия Рейхстагқа бірінші болып ту тігуімен тарихқа енді. 105-ші Қазақ кавалериялық дивизиясы Жамбыл облысында (82% қазақтар), 106-Қазақ кавалериялық дивизия­сы Ақмолада жасақталды (89% қазақтар). 1942 жылдың тамызында бұл 5 құраманың барлығынан Қазақ деген ұлттық атау алынып тасталды. Ал Латыш, Литван және Эстон атауларымен бұл ұлттардың 9 әскери құрамасы соғыс біржола аяқталғанша сақталынды. Тіпті Латыш пен Эстонның құрамдарында қос-қос дивизиясы бар екі атқыштар корпусы болды. Қазақтың 5 ұлттық әскери құрамасы басында 11 командир болса, ішінде бір қазақ жоқ. Латыштың 3 ұлттық әскери құрамасын 6 адам басқарса – олар 100 пайыз латыштар, бәрі генерал. Литва мен Эстонияда да солай. 1941 жылы майданға Бауыржан Момышұлымен бірдей батальон командирі, аға лейтенант болып кірген 9 орыс офицер 1944 жылы-ақ дивизия командирі, генерал-майор болса, қолбасшыларға берілетін Суворов, Кутузов, Богдан Хмельницкий ордендерінің жоғары дәрежелерін кеуделеріне тақса, есімі әлемнің бестен бір бөлігіне белгілі біздің Баукең 1943 жылдың қазанында полковникке, 1945 жылдың ақпанында дивизия командиріне жетті, ана үш орденнің бірі бұйырмады. 1942 жылдың сәуірінде-ақ 47 дербес танк бригадасының командирі (генерал-майор шеніне лайық лауазым) болған подполковник Ғали Әділбековті 4 айдан кейін 47-дербес гвардиялық танк полкына төмендетумен ауыстыра салады, ол сол лауазымда 1943 жылдың 25 қазанында қаза тапты. Ғ.Әділбековпен бір мезгілде танк бригадасы командиріне тағайындалған И.Якубовский соғысты танк корпусы командирінің орынбасары, генерал-майор, екі мәрте Кеңес Одағының Батыры болумен аяқтады, кейін КСРО Қорғаныс министрінің бірінші орынбасарлығына, Кеңес Одағының Маршалына жетті. Бұл да өз мемуарында Ғ.Әділбековтің дарынды әскербасы екенін, соғысты жоғары лауазыммен аяқтауы мүмкін болғанын келтірген. Мұндай мысалдар аз емес. 102.0 биіктік аталған Сталинградтағы Мамай қорғаны үшін шайқас 135 тәулікке созылған, Қызыл Армия мен Вермахт 51 мың әскерінен айырылған. Өте маңызды саналатын ол биіктікте жау жеңіл зеңбіректерімен, минометтерімен, төрт жаққа ірі калибрлі пулеметтері орнатылған ДЗОТ-тарымен 62-армияның әскерлерін 4,5 ай бойына үлкен шығынға ұшыратып, жоғары беттетпей қойған. Сол биіктікті 1943 жылдың 9 қаңтарында 284-атқыштар дивизиясы 1045-атқыштар полкының 2-атқыштар батальоны бірінші болып басып алғанынан бастап, одан жауды 26 қаңтарда өзге бөлімдер толық тазартқанша 17 күн бойына ұстап тұрды. Осы үшін батальон командирі лейтенант Шамшит Қаб­донасов «Қызыл Жұлдыз» орденімен мара­патталады. Қазақ офицер Кеңес Ода­ғының Батыры атағына лайық еді. Ақи­қатты толық ашу – қайсар төзімділікті, үлкен біліктілікті және мол уақытты қажет етеді.


Жазатын дүние әлі көп

Маған дейінгі зерттеу-анықтаулар бойынша әскери авиацияда қызмет еткен офицер қазақтардың саны 8 еді, оларды 88-ге жеткіздім. Жәкір Абанов, Әбділда Айтбаев, Құбайыс Алдияров, Махмет Амантаев, Мұхамедияр Асылбеков, Зия Ахимбеков, Сағын Ахметғалиев, т.б. Осы жерде айтуға тиіспін, әлгі 1943 жылдың 3 шілдесінде 242-нші түнгі бомбалау авиадивизиясы құрамында құрылған ұлттық 1-Латыш бомбалаушы авиаполкінің бүкіл ерлігінен – біздің екі дүркін Кеңес Одағының Батыры Талғат Бигелдинов бастаған тек қазақ ұлтты ұшқыш-штурман офицерлеріміздің ерлік-еңбектері еселеп асып түседі.

Биыл бес томдық «Майдан кешкен. Атыраулық марапатты майдангерлер» және 2 томдық «Кеңес Одағының Батыры атағы берілмеген қазақстандықтар» деген кітаптарым жарық көрді. Алдыңғысына 5162 орден-медаль алған атыраулық майдангер жерлестерім енсе, екіншісінде ең жоғары атақ бұйырмаған, қазақ жерінде кіндік қандары тамған 321 отандасымызды сол атаққа ұсынған құжаттардың көшірмелерін түгелімен бердім. Кеңес Одағының батыры атағына екі реттен ұсынылған 14 қазақстандыққа қос «Алтын Жұлдыз» бұйырмады. Олардың ішінде 6 қандасымыз бар: Зейтен Байжанов, Құдайберген Жансеріков, Қабыш Көктаев, Сағадат Нұрмағамбетов, Мінайқұл Сағын­дықов, Сейтхан Темірбаев.

«Женщины-фронтовики Казахстана» деген 6 томдық еңбек әзірленді. Оған 7477 қыз-келіншектер кірді, 637-сі офицерлер. Айтпақшы, 13100 қазақ офицердің 22-сі қыз-келіншектер. Алда жоспарлар жеткілікті. Екінші дүниежүзілік соғыста отандастарымның, аға офицер атқаратын лауазымдарда, әскери авиа­цияда болғандары, майданда 3 және одан көп орден алғандары туралы кітаптарымды жарыққа шығарсам деймін. Ресейден ұсыныстар бар, алапат соғысқа қатысқан Кеңес армиясының дивизия, бригада, корпус, армия, флот, майдандары мыңдаған басшыларын кітаптарға жинақтау, Башқұртстан мен Шешенстан үкіметтері де ержүрек май­дан­герлерін толық анықтап беруді әлденеше рет өтініш етті. Түркияның бір телеарнасы қазақ халқын әлемдегі мұсыл­­ман тектес ұлттар арасында бірінші орынға шығарған 13 мың майдангер офицеріміз жайлы бір сағаттық құжатты фильм түсіргісі келеді.

Сөзімнің соңында мемлекеті­мізге, оның болашағына қажет әскери тақы­рып­тардағы кітапта­рым­ның жарық көруі­не жағдай туғы­зып отырған Атырау об­лы­­сы­ның әкімі, нағыз патриот азамат Нұрлан Асқарұлы Но­ғаев­қа алғысымның шексіз еке­нін жұртшылыққа жария еткім келеді.


Жұмабай ДОСПАНОВ,

тарихшы-журналист

 АТЫРАУ