Қазақстан • 09 Мамыр, 2019

Мерген

1405 рет
көрсетілді
12 мин
оқу үшін

1987 жылғы Жеңіс мейрамында біздің Қаракемер ауылында соғыстан қайтпай қалғандарға арналған Өшпес Даңқ алаңының ашылу салтанаты өткен болатын. Ондағы тас тақталарға есімі ойып жазылған 246 боздақтың бірі – 316-шы атқыштар дивизиясының атақты мергені болған Әбіл Нүсіпбаевтың ерлік жолдары мені қатты қызықтырды. Сол күннен бастап осынау батыр жерлесіміз туралы деректерге ден қойдым.

Мерген

Әбіл Нүсіпбаевтың Алматы облыстық ДОСААФ клубы­ның мұрағатында сақтаулы 1940 жыл­ғы 18 қыркүйекте өзі жазып қалдырған өмірбаянында 1914 жылы Қордай ауданына қарасты Қаракемер деген жерде кедей шаруаның отбасында туғаны жазылған. Ол осында ескіше сауатын ашады. Он алты жасында мұрап, он жеті жасында бригадир әрі артель комсомол ұйымының хатшысы болыпты. Отызыншы жылдардың басында аудандық комсомол комитетінің бірінші хатшысы Сыдық Әліп­баев Әбілді Алматыға оқуға жібере­ді. Мұнда ол қаланың Ленин ауданындағы №77 мектебінде орысша оқи жүріп жұмысқа араласады. 1936 жылы әскери қызметке шақырылып, атты әскер полкінің взвод командирі ретінде Қиыр Шығыста шекара тыныштығын қорғаушылар сапында қызмет атқарады. 1939 жылдың мамыр айында жапон самурайларымен әскери қақтығыстарды басуда ерекше тапсырманы орындағаны үшін Әбіл «Қызыл Жұлдыз» орденімен марапатталады.

1940 жылы Ә.Нүсіпбаев ОСОАВИАХИМ-нің (ДОСААФ) Қызыл Армияға мергендер және пулеметшілер дайындайтын Ал­матыдағы атқыштар клубында нұс­қаушы болып істепті. Ал 1941 жылы қысқа мерзімді мили­ция мектебіне түседі. Оны бітіріп үл­гер­мей соғыс өрті бұрқ ете түседі.

316-шы атқыштар дивизиясы соғыстың бастапқы айларында жасақталды. Оны гене­рал-майор И.В.Панфилов бас­қар­ды. Дивизияның көршілес екі рес­публикадағы сан ұлттың өкіл­дерінен құралған әскери бөлім­дері сол жылы күзде Мәскеу­ді қор­ғаушылар сапында болғаны тарих­тан мәлім. Күші бес есе басым жаумен арпалысып, бүгін-ертең астананы басып аламыз деп өршеленген фашистердің тұм­сығын тасқа тіреп, бетін қай­тару­ға қатысты. Бұл дивизия құра­мы­нан жүздеген ерлер шықты. Атақ­ты жиырма сегіз батырының ер­лігі бүкіл майданға тараса, аты аңызға айналған гвар­дия пол­ков­нигі Бауыржан Мо­мыш­ұлы, Кеңес Одағының Батыр­лары Мәлік Ғаб­дул­­лин, Төле­ген Тоқтаров, сондай-ақ ком­по­з­и­тор Рамазан Елебаев та осы ди­визияның қаһарман жауын­гер­­лері еді. Ал, құралайды көзге ат­­қан мергендер қатарында Әбіл Нү­сіп­­баевтың да есімі жиі аталатын.


* * *

Міне, «Комсомольская правда» газетінің 1942 жылғы 9 қазан­дағы нөмірі. Бірінші беттің оң жақ­тағы жоғары бұрышында оп­ти­калық көздеу приборы бар винтовка ұстаған жауынгердің суреті басылған. Омырауында «Қызыл Жұлдыз» ордені, өңінен өз-өзіне деген сенім мен жігері аңғарылады. Суреттің үстінде «Ол 52 немістің көзін жойды!» деген тақырыпша, ал астындағы мәтін:

«Панфилов дивизиясы өзін өшпес даңққа бөледі. Оның жауынгер-гвардияшылары – атқыш­тар мен артиллерис­тер, мергендер мен минометчик­тер фашистер­ге аяусыз соққы­лар беруде. Осы диви­зия­ның ор­ден­ді мергені аға сер­жант Әбіл Нүсіп­баев 52 неміс­тің көзін жойды. Оның 25 шәкірті де ондаған фашисті жайпап салды. Олар шеті­нен өздерінің үйретуші тәлім­гері сияқты көздегені мүлт кетпес мергендер.

Суретті түсірген В. Гревнев».

Бішкектегі (ол кезде Фрунзе) панфилов­шылардың «Жауын­герлік Даңқ» мұражайында дивизиялық «За Родину» газетінің 1942 жылғы 20 қарашадағы нөмірі­нің фотокөшірмесі қойылыпты. Онда бірінші бетте ірі әріптермен:

«Боевой счет, кто первый убьет 100-го немца!

11 снайперов стребили 864 фрица.

1. НУСИПБАЕВ гв. ст. сержант – 88 немца,

2. ЕРЖАНОВ ефрейтор – 85 немца»...

– деп өлтірген жауының санына қарай барлық он бір мергеннің тізімі келтірілген.

Нақ осында Әбілдің 159 фа­шисті атып өлтіргенін айғақ­тай­тын мергендік кітапшасы да сақ­таулы тұрса, винтовкасы Ал­ма­ты­дағы Орталық мұражайға қойылған екен.

Дивизияның полк комсоргі, батальон комиссары, полк коман­дирінің орынбасары қызмет­терін атқарған жауынгер жазушы Балтабек Жетпісбаевтың есте­ліктер кітабынан:

«Алматыдағы атқыштар клубы­н­­да оқып үйренген мерген­дер Әбіл Нүсіпбаев пен Төлеу­ғали Әбдібеков панфиловшылар қатарында жүріп, ұрысқа қатысты. Әбіл дивизиядағы мергендер тобын басқарды. Оның командасындағы бес мерген 1943 жылғы майға дейін жаудың 678 солдаты мен офицерінің көзін жойды. Осы ерлігі үшін Ә.Нүсіпбаев екінші рет «Қызыл Жұлдыз» орденімен наградталды. Біздің полкте ол партия қатарына алынды. Қоңырқай жүзді, кең жауырынды Әбіл өзінің өжеттігімен, ерлігімен, ақылдығымен және неден болса да саспайтын сабыр­лығы­мен басқаларға үлгі-өнеге көрсетіп отырды...».

 (Б.Жетпісбаев,«Жорық жолдары», 1968 ж. 157-б.)


* * *

Мергеннің майдандас серік­тері бізге есте қаларлықтай талай әңгіме айтқан еді. Әсіресе, үш мерген – Төлеуғали Әбдібеков, Әбіл Нүсіпбаев және Мамадалы Мадаминов ерекше көзге түскен еді, деседі. Алматыдағы атқыштар клубынан таныс Төлеуғали мен Әбіл соғыста да жұп жазбас дос болды. Екеуі де сұңғақ бойлы, аққұба өңді, бір-біріне ұқсас екен. Бір өзі 397 фашистің көзін жойған Т.Әбдібеков Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылғанымен, әкесі «халық жауы» болған деген себептен бе, бұл жоғары награда оған бұйырмаған.

Әбіл Нүсіпбаев та үш жүзге тарта немісті жер жастандырды. Бұл санды қайдан алып отырмыз? Хронологиялық ретпен қолдағы деректердің өзінен біраз жайға қанығамыз. Жоғарыда айтқанымыздай, 1942 жылғы 9 қазандағы «Комсомольская правда» газетінде Әбілдің 52 не­містің көзін жойғаны жазылса, сол жылдың қараша айында жа­рық көрген дивизиялық «За Родину» газетінде бұл сан 88-ге өскен, Бішкектегі біз көрген мер­гендік кітапшасында 159 неміс­ті өлтіргені тіркелген. Екін­­ші гвар­диялық атқыштар корпу­сы­ның (Панфилов дивизия­сы осы корпустың құрамын­да болды) «Советский гвардеец» га­зе­тінің фототілшісі И.Нар­цис­сов­тың Ұлы Жеңістің 30 жыл­­­дығына орай «Социалистік Қазақ­­стан» газетінде жариялаған естелігінде Әбілдің 252 жау солдаты мен офицерін және бір само­летін атып түсіргені туралы айтқанын, сондай-ақ, полк ко­мандирі мен батальон ко­мис­сарының 1943 жылы жазда ауыл­дағы колхоз бастығына жазған хатындағы Әбілдің 260 немісті жер жастандырғаны туралы мәліметті еске алайық. Әбіл одан соң да қаза тапқанға дейін бірнеше ай алғы шепте со­ғысты ғой. Ал, мергендік кітап­шадағы жазуларды оларды сырттан бақылап жататын ерекше бөлімнің адамдары толтыратынын ескерсек, бұлар ойдан алына салған сандар еместігін көреміз.

– Алдымен Әбіл опат болды. Ол кезде мен жараланып госпитальда жатыр едім, – деген еді Ахметов. – Қайран мерген минаға ұрынып оң қол, оң аяғынан ауыр жараланыпты. Командирінің винтовкасын Әбдібеков қабылдап алады. Ал Әбдібековтің қазасына өзім куә болдым. Неміс мергені темір дулығасыз сәтінде дәл көз­деп маңдайынан тигізген. Вин­товка бұдан соң қатарға қосылған Осмоналиевке тапсырылады. Соғыстан кейін Алматыдағы Ор­талық мұражайға сақтауға қойыл­ған ТВ-2916 нөмірлі сол қасиетті қаруды тоқсаныншы жылдардың басында арнайы барып көрдім.

Өзіммен талай жыл бірге қыз­меттес бол­ған ардагер аға­мыз, жауынгер-журналист Жапар Көпбаев Әбілмен майданда, тіпті, жақын жүріпті. Содан да мерген туралы айтары көп болатын. Панфилов дивизиясының бұрынғы полк комсоргі, гвардия капитаны Жапар Көпбаев кейіннен атақты мерген жерлесі туралы газет беттерінде аз жазған жоқ. «Біздің ерлік жолымыз» атты естеліктер кітабында оған тұтас бір тарау арнаған. Сондай-ақ соғыс өртінің қалың ортасынан оралған жауынгер-жазушылар Балтабек Жетпісбаевтың «Жорық жолдары», Қасым Шәріповтың «Қаруластар», И.Пе­гос­таевтың «Во имя жизни», Н.П.Ни­щук­тың «Ве­ли­кие не умирает», т.б. автор­лар­дың кітап­тарында Әбіл Нү­сіп­­баев­тың ерліктері еске алынатын беттер аз емес.


 * * *

Құжаттар, ес­теліктер... Бірақ, олар әлі де толық жиналып болған жоқ тәрізді. Анықтап, нақтылай түсер жайлар да бар. Олай дейтінім, мергеннің туған інісі Бақ­ты­бай ағаның көзі тірі­сін­де айтқан мына бір жайлар ұдайы ойға қалдырады: – 1943 жы­лы жазда елге келгенінде ағам екі-үш күндей ауылда болып еді. Сонда аулада әкеммен әңгімелесіп тұрып: «Мені Ленин орденіне ұсынды, осы барған­нан, бұйырса, аламын ғой» – деге­нін өз құлағыммен естіп едім. Ал, алпысыншы жылдары қыр­ғыз­стандық бір газеттен Әбіл Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылғандардың қатарында болды деген біреудің естелігін оқығаным бар. Сол газетті талай жылдар сары майдай сақтап жүрдім. Өзімше із кесіп, сұрау салуға жас кезде өрем жетпеді. Кейіннен ауылдас бір журналистің сөзіне сеніп, ағамның талай хаттарын суреттерімен қоса соған беріп жіберіп, кейіннен бәрінен таза айырылып қалғаныма енді ішім удай ашиды, – деген еді.

1943 жылы жазда елге келіп қайтқаннан кейін майдандағы Әбілден көп ұзамай «Жаралымын, бірақ қорқынышты емес» және «Москваға госпитальға ауыстырылдым» деген бірінің артынан бірі екі хаты, одан соң көп ұзамай қаза тапқаны туралы «қара қағаз» келген. Ол кезде туыстарының Әбілдің қайда жерленгенін індете іздестіруге мүмкіндігі болмаған. Тек, арада алпыс екі жыл өткенде, 2004 жылы ғана.

Алты ағайынды Ә.Нүсіпбаев­тың сол кездері көзі тірі бауыр­лары­ның бірі – қарындасы Орындық болса, оның қызы Эль­мира мен күйеу баласы Лесбек көптен Мәс­кеуде қызмет ететін. Сексен төрт­тегі егде жасы­на қарамастан қария сол жазда немерелерінің бірі­нің бастауымен Мәскеуге жол тартсын. Сонда бір айдай болғанда қарап жатпай балаларына Әбіл ағасының дерегін іздетеді. «Моск­ваға госпитальға ауысып келдім» деген хаттың ізімен келген «қаралы қағаз» осыған негіз еді. Мәскеудің госпитальда­рын, бауырластар бейіттерін тү­гел ақтап шығады. Ақыры таба­ды. Ұлы Отан соғысының Орта­лық мұражайында сақтаулы соғыс­­та қаза тапқандар мен хабар­­сыз кеткендердің «Естелік кітабы­­ның» 16-томынан. Оның 242-бетінде:

«Нусупбаев Абиль, род. 1914 г.Родственники Курдайский р/н, Джамбульской обл., Казахстан. Младший лейтенант. 140 сп сд. Умер 14. 10. 1944 г. в ЭГ «5007 Кре­мирован» – деп жазылған дерек кездеседі. Міне, осы бойынша іздестіргенде батырдың денесі Преображенское зиратының бірінші Донской крематорийінде өртеліп, бауырластар бейітіне қойылғаны мәлім болады.

Тағы бір тың дерекке назар аударайық. Ә.Нүсіпбаев туралы біз білетіннің бәрінде ол аға сержант делінетін. Ал, Мәскеуден алынған соңғы мәліметтерде кіші лейтенант деп тұр. Бұл қа­лай? Бәлкім, соғыстың алдында ми­лиция мектебін әне-міне бітір­мекші ол офицер шенін алып үл­гер­местен соғысқа кетіп, шені кейін­нен берілген болды ма екен?

Иә, атақты мерген туған то­пы­рағына оралмады. Бірақ, оның есімі ел есінде. 1992 жылы жер­лестері туған ауылындағы орта мектепке және ауылдың бір көше­сіне батырдың есімін берген. Мек­тептің ауласына ескерткіші орнатылған. Міне, бұлар «Елдің даңқын ер шығарады, ердің даңқын елі шығарады» деген халық сөзінің шындығын көрсетсе керек-ті.

 Құрманбек Әлімжан,

Қазақстан Журналистер одағының мүшесі

Жамбыл облысы

Суретте: мергендер Әбіл Нүсіпбаев пен Мамадалы Мадаминов (солдан оңға қарай) кезекті ұрысқа дайындық сәтінде.