Қоғам • 09 Мамыр, 2019

Соғыс балалары терминін енгізу қажет пе?

1250 рет
көрсетілді
6 мин
оқу үшін

Соғыс балаларының мәрте­бе­сін заңдастырып бере­тін заң әлемде жоқ. Бірақ қолданыстағы заңда­рына өзгерістер енгізіп, құқық­тық сипат беруге тал­пын­ған елдер бар.

Соғыс балалары терминін  енгізу қажет пе?

Көршіміз Ресейдегі заң бойынша Екінші дүниежүзілік соғыс басталған кезде, яғни 1928-1945 жылдары КСРО-да тұрған азамат­тарды соғыс бала­­лары катего­риясына жатқызып, әлеу­­меттік жәр­демақы тағайындады: олардың ай сайынғы зейнетақысына 15 айлық есептік көрсеткіш көлемінде әлеу­­меттік жәрдемақы, қалалық кө­лік­те тегін жол жүру билеті, бағасы же­ңіл­детілген медициналық көмек және жерлеу шығындарына өтемақы бері­леді.

2015 жылы Парламентте соғыс жылдары дүниеге келген балаларға жәрдемақы беру мәселесін көтерген сенатор Қуаныш Айтахановтың ұсы­ны­сы Үкімет тарапынан қолдау таппады. Үкіметтің ұстанымы – «қазақ же­рінде соғыс өрті болған жоқ. Сол себепті соғыс балаларының мәрте­бе­сін заң шеңберінде белгілеп жатқан елдердің тәжірибесі бізге үлгі емес».

2015 жылдан кейін бұл мәселені үкіметтік деңгейде көтергендер Үкі­метте де, Парламентте де бой көр­сет­педі.

«Ресейде 1928-1945 жылдар аралы­ғында туған азаматтар бұл са­нат­­қа кіреді: Олардың алды сексен­нен асып, қатары сиреп қалды: Ай сайынғы зейнетақысы қосымша төле­не­тін жәрдемақы үшін бюджеттен қо­сым­ша қаржы бөлуге мүмкіндік бар», дейді Қуаныш Айтаханов.

Қ.Айтаханов соғыс қар­саңын­да дүниеге келген балалардың ауыр тағды­рын Дулат Исабеков, Төлен Әбді­ков бастаған әдебиеттегі бес же­тім­­­­нің жазғандарына қарап баға­лау­ға бол­­майтынын айтады: Олардың жаз­ған­дары – КСРО цензурасының сүзгі­сінен өткендері ғана. Өтпей қал­ған деректер тарих түбіне шөгіп кетті.

«Бізге бұл мәселені көтеретін кез келді: енді қолға алмасақ, ертең кеш. Тым болмаса, өмірлерінің соңғы жыл­­дарында ұрланған балалық шақ­та­ры­ның өтемақысы қаржылай түрде бе­ріл­уі тиіс», дейді Қ.Айтаханов.

Жақында Беларусь БАҚ-ы со­ғыс арда­герлерінің қатары жыл өткен сайын азайып бара жатқанын, енді Екінші дүниежүзілік соғыс тари­хы­­ның жаңа жылнамасы басталатынын, оның басты кейіпкерлері тылда жұ­мыс істеген еңбек адамдары мен соғыс жылдарындағы балалар болатынын ай­тыпты.

«Олардың алаңсыз өмірін, бала­лар­дың балалық шағын соғыс ұрлады. Біз олардың Отан алдындағы еңбегін ұмыт­пауымыз керек» дейді олар. Біз­дің жерді де соғыс өрті шарпыған жоқ деп ешкім айта алмайды. Соғыс жа­лыны Атырау, Оралға да жеткенін айғақ­тайтын деректер көп.

2018 жылдың 1 сәуіріне дейінгі мәлімет бойынша Қазақстанда 2067 соғыс ардагері қалды. 2016 жылы олардың қатары 6 мың болатын: Айналасы үш жылдың ішінде арда­гер­ле­ріміздің жартысынан көбі келместің кеме­сіне мініп, біз тұрған жағалаудан алыстап кетті. Бұл өмір! Біз қаласақ та, қаламасақ та енді аз ғана уақытта Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысты тарихтың бізге белгісіз екінші парағы ашылады.

Соғыс жылдарында біздің жерде 460 зауыт шұғыл жағдайда іске қосылды. Бұл дерек те қазақ даласында қолына күрек ұстауға шамасы келетін, жетідегі бала мен жетпіс жетідегі қарияның еңбек армиясына тартылғанын дәлелдеп тұр. Бірақ күні бүгінге дейін айтылмай келген соғыс ақиқаты бізде де жетеді.


Рес­ми ор­ын­­дар ұсын­ған де­ректер т­ыл ең­бек­­кер­лері ре­­тін­де жәр­дема­­қыны 1936 жылға дейін ту­ған аза­­маттар алып отырғанын айта­ды. Бірақ сол жәрдемақының өзі 9 мамыр қарсаңында 20-50 мың теңге кө­ле­міндегі бір реттік көмекпен ғана шектеліп қалған.


Негізінен, олар – «соғыс балала­ры». Қазір бізде мұндай дәреже жоқ. Бізде мұндай ұғым Төлен, Дулат, Қалихан, Асқар, Әбіштердің шығар­маларында ғана айтылады. Бердібек Соқпақбаев «Өлгендер қай­тып кел­мей­ді» шығармасы арқылы соғыс бала­ла­ры­ның тұлғасын сомдап кетті.

Қазақ әдебиетіндегі жеті жетімнің бірі – Төлен Әбдік бізбен әңгімесінде ХХ ғасыр басындағы ашаршылық, содан кейінгі қуғын-сүргін жылдарының сал­мағы соғыс балаларының санасында таңбаланып қалғанын айтады. Мұның өтемінің салмағы ауыр. «Кешегі өткен Шерхан Мұртаза «1920-1930 жылдары туғандардың аман қалғандарының өзі сәттілік» де­­генді жиі айтатын. Олардың тең жар­тысы аштан өлді, сүйегі айда­ла­да шашылып қалды. Олардың талайы­на соғыс қана емес, 1933-1953 жыл­дар­дағы қуғын-сүргін де ауырт­па­­лық таңбасын салды», дейді Т.Әбдік.

Ол қазақ даласында соғыс қи­мыл­­дары болған жоқ. Сол жыл­дары туған балаларды соғыс бала­ларына теңестірудің қажеті жоқ деген пікірге қосылмайтынын кесіп айтты. «Соғыс жылдарында 10-15 жастағы аға-апаларымыздың еңбек армиясына тартылғанын аналары­мыз­дан естідік. Олар мылтықсыз май­дан­ның алдыңғы шебінде жүрді. Мәсе­ле­ні «соғыс қимылдары болған жоқ» деген тар өлшеммен өлшеуге болмайды»,  дейді.

Төлен Әбдік Екінші дүниежүзілік соғыс адамзат үшін ұмытылмайтын ұлы қасірет екенін тілге тиек етті. Өткенге тағзым – бейбіт күннің қа­дірін еселеп арттыратын ұғым. «Уа­қыт өткен сайын соғыс тарихының жаңа беттері ашылады. 1945 жыл­дың жазында Алматының көше­ле­рін­де қол-аяғынан айырылған, үй-күйсіз жүрген соғыс мүгедектері көп кездесетін. Басым көпшілігі Алма­тының алғашқы қысынан аман қал­мады дейді. Соғыс жесірлері тура­лы драма да соғыстың айтылмаған ақиқаты. Соғыс балаларының тағдыры да соның бір парағы. Бұл мәселені бүгін қолға алмасақ, ертең кеш қала­мыз. Ресей Украина азаматтарын түрлі жеңілдіктер арқылы өздеріне тартып жатыр. Бүгін қолға алмасақ, бізге де жетуі мүмкін. Әзірге бұл жеңілдік ре­сейлік азаматтарға тиесілі, күні ер­тең ес жиып алған соң алыс-жақын көрші­леріне ұсынуы мүмкін. ЕАЭО елде­рін­де қолданыстағы заңдарды унификациялау (бірегейлендіру) туралы жиі айтылып жүр. Біз бұл мәселені ЕАЭО шеңберінде шеше аламыз», дейді қаламгер.

 

АЛМАТЫ