Әлем назарына бірден іліккен ДНК-генеалогия ғылымының негізін қалағандардың бірі бұрынғы кеңестік әрі америкалық биохимик, сондай-ақ полимер-композициялық материалдардың, биомедицина және ферменттік катализ салаларының білікті маманы, химия ғылымдарының докторы, профессор Анатолий Алексеевич Клесов болатын.
Бүгінгі таңда ғалымның АҚШ-та қызмет істеп жүргеніне де 30 жылдың жүзі болды. Осы уақыт ішінде ДНК-генеалогиялық жаңа технологиялық әдістеме мен өзі жасақтаған компьютерлік бағдарламалардың арқасында ғалым көне скифтердің де, байырғы және бүгінгі славяндардың да, еврейлер мен иудаизм дінін ұстанған хазарлардың да, Кавказ халықтарының түпкі тегімен қатар олардың байырғы миграциялық іздерін де дәл анықтап, нәтижелерін ғылыми айналымға енгізіп үлгерді және осы жетістіктері үшін әлем ғалымдарының тарапынан биік бағаға да ие болды. Бұл күнде профессор А.Клесовтың үлесі бар ДНК-генеалогия ғылымы күллі әлемде үлкен сұранысқа ие болып отыр.
Бүгінде ДНК-генеалогия ғылымы түбегейлі анықтап отырғандай, о баста күллі адамзаттың бастау алған генетикалық түпкі геномдарының планета бетіндегі жалпы саны жиырмадан аспайды екен. Соған қарамастан, байырғы ататектерінен тамыр алып, одан кейінгі сансыз милениумдар бойы күллі адамзаттың ДНК-молекуласындағы дезоксирибонукелейн қышқылында сақталып, сол ДНК арқылы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын күллі биологиялық код, бірін-бірі қуалай жайылатын иірім-толқындар секілді, мыңдаған ғасырларды артқа тастап, бүгінгі ұрпақтардың да, болашақ ұрпақтардың да ДНК молекулаларынан баз қалпында табылатыны ғажап емей немене? Әрине, бастапқы нүктеден алыстаған сайын әлгі иірім-толқындардың бара-бара бәсеңдейтіні секілді, адам клеткаларының ядроларындағы, негізінен, аталық У хромосомалар құрамында сақталатын тұқым қуалаушылықтың биологиялық коды да әкеден ұлға, ұлдан немере ұлға, немере ұлдан шөбере ұлға, яғни аталық желіден ұрпақтан-ұрпаққа шексіз көшіп отыру үдерістері кезеңінде белгілі бір мөлшерде өзгеріске ұшырап отырады. Алайда соған қарамастан, түпкі генеалогиялық кодтың дені бастапқы күйі мен сапасын сақтай отырып, келесі ұрпақтарға шексіз жалғаса береді.
Осы ғажап құбылыстың ешбір күмән тудырмайтын нақты дәлелдерін жоғарыда аталған Гарвард университетіндегі ДНК-генеалогия саласының ғалымдар тобының қол жеткізген нәтижелерінен де анық байқауға болады. Мәселен, әлгі ғалымдар Еуропа халықтарының байырғы ататектерінің біріне тән ДНК-ның бәлендей өзгеріссіз-ақ, бүгінгі таңда Таяу Шығыстағы сардиниялықтардан, басктардан және друздардан табылып отырғанын алға тартады. Сонымен қатар әлгі ғалымдар ашқан байырғы халықтардың енді бір генетикалық тармағының бағзы замандарда Еуропада қоныс тепкен аңшы қауымдардан тарағаны да құпия құбылыс. Сосын, ең ғажап жұмбақ болып отырған осы мәселе – әлгі аңшылар қауымы ДНК-сының Солтүстік Сібір халықтарымен қатар байырғы америкалық «үндістердің» генотипінен де қоса табылып отырғандығы. Бірақ бұл жұмбақтың жауабына көп ұзамай көз жеткізетін боламыз.
Әлгі ғалымдар америкалық «үндістердің» аналық желіден тарайтын митохондральдық ДНК-сын, одан да дәлірек айтқанда, анадан келесі ұрпақтарға беріліп отыратын генетикалық ақпаратты зерттеу барысында байырғы америкалықтардың о бастағы азиялық түпнұсқа геномының бастау көзі осыдан 25000 жыл бұрын азиялық Сібірден тамыр алғанымен, Америка кеңістігіне олар тек 15000 жыл бұрын ғана келіп жеткенін анықтаған. Бұл жұмбақ құбылыстың түпкі сырын ашу үшін ендігі жерде ғалымдар 52 байырғы америкалықтардың геномдары мен көне Сібір халықтары өкілдерінің 17 геномын салыстыра отырып, екі тарап арасындағы генетикалық алшақтықтар мен ұқсастықтарға қатысты 300 мың ДНК тізбектерінде орын алған мутациялық заңдылықтарды анықтап, оларға жан-жақты талдау жасаған. Алайда байырғы америкалықтардың ДНК-сын анықтау кезінде 1492 жылдан бастап, Жаңа Әлемге Африка мен Еуропадан келесі 500 жыл бойы толастамай ағылған келімсектердің салдарынан орын алған нәсіларалық қан араласу факторы ғалымдардың қолға алған негізгі нысаналы зерттеу жұмысына біршама қиындықтар тудырған. Бірақ ғалымдар бұл қиындықтарды да жеңіп, ДНК-генеалогиялық әдістің көмегімен байырғы америкалықтардың түпнұсқа генотиптерін кейінгі (африкалық немесе еуропалық) геномдардан толық ажыратып алады.
Ғалымдар ашқан және бір жаңалықты да назардан тыс қалдыруға болмайды. Мәселен, 1920 жылы Орталық Сібірден, одан да дәлірек айтқанда, Байкал көлінің маңайындағы Мальта селосының жанынан табылған бір жасар ұл баланың қаңқа сүйектерін, әсіресе археология ғылымында артефакт бұйымдардың жасын дәл анықтау үшін міндетті түрде қолданылатын радиокарбон (C-14) әдісімен қатар, ДНК-генеалогиялық әдістеме тұрғысынан да қатар зерттеп, терең саралау барысында, ғалымдар әлгі сүйектердің жасының 24000 жылға теңелетінін ғана емес, ең таңғаларлығы, байырғы америкалық «үндістердің» 30%-ның сібірлік геномның мұрагері екендігін де дәл анықтаған.
Сібірлік әлгі қаңқаның қасынан кремнийден жасалған құрал-саймандармен қатар бисер моншақтардан жасалған алқа мен мойынтұмар және тас дәуіріне тән өзге де бұйымдар табылған. Сосын, ғылым үшін ең маңызды болып отырған негізгі фактор – бүгінде Санкт-Петербургтің Мемлекеттік Эрмитаж музейінде сақтаулы тұрған әлгі қаңқа сүйектерге бірінші болып жан-жақты ДНК-генеалогиялық сараптама жүргізе келіп, сол байырғы скелет иесінің кім екенін дәл анықтаған Ресейдің генетик ғалымдары емес, АҚШ,Ұлыбритания және Дания сынды оза дамыған мемлекеттердің абырой-атақтары әлемге танымал ДНК-генеалогия ғылымының білікті де білгір мамандарынан арнайы іріктелген халықаралық ғылыми команда екендігі. Сосын, бұл салиқалы фактор әлгі нәтижелердің қаншалықты сенімді екеніне еш күдіксіз әрі түбегейлі көз жеткізеді.
Дей тұрғанмен, ғалымдар Америкаға Африка мен Еуропадан Колумб дәуірінен кейін келген иммигранттардың геномдары байырғы америкалықтардың геномдарына айтарлықтай әсер еткенін де назардан тыс қалдырмаған. Сосын, ғалымдар Еуразиядан жеткен екінші және үшінші миграциялық топтарға тән геномдардың, әсіресе арктикалық эскимос-алеут тілдерінде сөйлейтін этностық «үндістер» мен на-дене тілінде сөйлейтін канадалық чипева «үндістеріне» тигізген әсерінің мол болғанын да анықтаған. Солай бола тұрғанмен, әлгі аталған халықтардың өздері де, өз геномдарының басым көпшілігін, атап айтқанда, эскимостар мен алеуттер өз ДНК-сының 50%-дан астамын, сол сияқты чипевалықтар 90%-ға жуығын ең бастапқы толқындағы байырғы еуразиялықтардан мұралағаны дәлелденіп отыр. Сосын, Американың оңтүстігіне неғұрлым терең бойлаған сайын, азиялық генотиптің солғұрлым азая түсетіні, яғни о бастағы сібірлік геномның Оңтүстік Американың байырғы халықтарында өте сирек кездесетіні де қоса айқындалып отыр.
Генеалогиялық және экологиялық тұрғыдан жүргізілген зерттеулердің нәтижелеріне қарағанда, байырғы америкалықтардың түпкі тектері Азияны 25000 жыл бұрын артта қалдырған. Солай бола тұрғанымен, олар Америкаға тек 15000 жылдан кейін ғана келіп жеткен. Сондықтан да ғалымдар «мұның себебі не болуы мүмкін?» деген сауалдың туындайтынын ескере отырып, бұл құпияның сырын да жан-жақты іздестірген. Мәселен, олар бүгінгі Беринг бұғазының табаны мен Аляскаға тиіп тұрған батпақты алқаптарды геологиялық тұрғыдан жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне сүйене отырып, Берингия жермойнағының климаты мен қоршаған ортасы ол замандарда байырғы сібірліктердің өмір сүруіне әбден лайықты болғандығын да, соның арқасында олардың әлгі аймақта 10000 жыл бойы мекендеп қалғанын да, сондай-ақ, байырғы сібірліктердің генотипінде әлгі дәуірлерде белгілі бір мутациялық өзгерістердің орын алғанын да ДНК-генеалогиялық ғылымының көмегімен толық дәлелдеп шыққан.
Аталған дәуірдегі Берингия жермойнағында қалыптасқан экологиялық және климаттық ахуалдың Сібірден алғаш қоныс аударушылардың өмір сүру жағдайына лайықты болғанын 2019 жылы 31 қаңтарда арнайы хабар таратқан Канаданың CBS News телеканалы да растап шықты. Әлгі хабарға Канаданың солтүстік батысындағы Юкон территориясының орталығы Уайтхорс қаласындағы геолог ғалым Джеф Бондтың терең ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізінде құрастырған, осыдан 18000 жыл бұрынғы Берингия жермойнағының картасы негіз болған. Бұл картадан әлгі жермойнақтың мұздан арылған, көлдер мен өзендерге бай жасыл аймақ болғаны айқын көрініп тұр. Сосын, археологиялық ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері де Берингияда ол заманда ормандар мен жасыл алқаптардың да, мамонт және бизон секілді сүтқоректі алып жануарлардың болғанын да қоса дәлелдеп отыр.
Сөз соңында бүгінгі Американың Нью-Мексико штатындағы Кловис қаласының маңынан табылған мұз дәуіріне тән бір жарым жасар тағы да бір ер баланың геномына ДНК-генеалогиялық технологиямен өте мұқият жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері ғалымдарға Солтүстік Американың байырғы да тұңғыш тұрғындарының түпкі тегінің Еуропадан емес, тікелей Азиядан тарағанын бұлтартпас дәйекпен дәлелдеп бергенін айту парыз. Бұл ғылыми сараптама бойынша, қос Американың байырғы тұрғындарының шамамен 80 пайызға жуығы жоғарыда аталған Кловис мәдениетіне тән геномдардан тарайтыны, сондай-ақ сол геномдардың үштен бірінің осыдан 24 мың жыл бұрынғы сібірлік геномнан бастау алатыны да қоса дәлелденіп отыр. Демек, байырғы америкалықтардың сібірлік немесе одан да нақтырақ айтқанда, алтайлық түпкі тегіне қатысты археология, генетика, биология, химия, және палеолингвистика ғылымдарының қол жеткізген нәтижелері, енді, міне, ДНК-генеалогиялық жаңа ғылымының тарапынан да толық қолдау тауып отыр.
Ендеше, ғасырлар бойы әлем ғалымдары, оның ішінде, кейінгі ширек ғасырда біздер зерттеп келген кең арналы ғылыми жұмыстарда түйінделген пікірлер мен пайымдардың жай ғана гипотеза емес, енді міне, іргетасы мықты теорияға айналғанына көз жеткізіп отырғанымыз рухани жаңғыруды бастан кешіріп отырған өз еліміз үшін де, күллі түркі өркениеті үшін де баға жетпес құндылық болары күмән тудырмайды. Сосын, олай емес деуге жоғарыда келтірілген бұлтартпайтын ғылыми дәйектер мен іргелі дереккөздері мүлде жол бермейді.
Әділ АХМЕТОВ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық Жоғары мектеп ғылым академиясының академигі
