Қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесінде тұрғанымен де оны әрі қарай дамытуда көптеген олқылықтың орын алып отырғанымен бөліскен академик Өмірзақ Айтбайұлы «Егемен Қазақстан» газетінде жарық көрген «Ұлттық терминология жайы ойлантады» атты мақаласында «Тілдің өміршеңдігінің басты кепілі – оның ғылым тіліне айналуы. Ғылым тілінің тірегі – терминология. Ұлттық терминология өркендемей, ұлт тілінің де өрісінің кеңейе қоюы неғайбыл» деген ой тастайды.
Ғалымның айтуынша, орта мектептерде жаратылыстану пәндерін ағылшын тілінде өту қазақ тілінің ғылым тілі ретіндегі қызметін шектейді, оның салдары жылдар бойы қалыптасқан әрі қолданыстағы ғылыми терминдерден біржолата ажырап қалуға соқтырады. Сонымен бірге арнаулы орта және жоғары оқу орындарында қазақ тіліндегі оқу құралдары жетіспейді. Қазақ тілінде жүргізілген ғылыми зерттеулер, қорғалған диссертациялар статистикасы да көңіл көншітпейді. Осы орайда ғалым ғылыми зерттеулерді қазақ тілінде жүргізуді міндеттейтін, ынталандыратын шаралар кешенін қолға алу, ғылыми әдебиеттерді шет тілдерінен қазақ тіліне аударуға оқытушылармен қатар, магистранттар мен докторанттарды тарту және шет тіліндегі терминдерді қазақ тіліне аудару мәселесіне де тоқталды.
Қазақ терминологиялық жүйесін қалыптастыру мен зерттеу саласындағы жетекші ғалым халықаралық терминдердің тегі латын, грек тілдерінен бастау алатын еуропалық тілдерде жатқанын, «халықаралық терминдер» деп қолданып жүрген атаулар орыс тілінің заңдылығына бейімделгенін айтады. Бұл бағытта Ахмет Байтұрсынұлы бастаған білімпаз ғалымдардың ғылыми негіздеген терминжасамға қойылатын өз қағидаттары бар. Сондықтан елімізде термин шығармашылығы жүйесін жетілдіру, Терминком жұмысын жаңаша ұйымдастыру, оның пәрменін арттыратын кез келді дейді.
Осы орайда Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор Ерден Қажыбек еліміздің жоғары оқу орындарындағы магистратура мен докторантурада оқитын жас ғалымдар үшін мемлекеттік пәндер классификаторына қазақ тілінің он шақты саласын енгізу қажеттігін айтады.
«Бүгінде тамыры тереңге кететін ұлттық терминологияның, жер-су және кісі аттарының, медиа (БАҚ, ТВ, кино) тілі, әлеуметтік лингвистика, сөз шеберлігі және басқа көптеген мемлекеттік тілді дамыту мәселелері маңызды сала ретінде мемлекеттік классификаторға мүлде ілінбей отырғаны – елдігімізге сын. Терминология дамымай, ана тілінің, қазақ тілінің әр тармағы жеке пән ретінде сараланбай, мемлекеттік тіл өркендемейді», дейді ғалым.
Тақырып желісіне орай ой қозғаған филология ғылымдарының докторы, профессор Жамал Манкееваның тұжырымына сүйенетін болсақ, магистрлер мен докторанттардың бағдарламасына қазақ тілі пәнінің енгізілмеуі – үлкен олқылық. Қазақ тіл білімінің негізін салушылар А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов атап көрсеткендей, тіл – қарым-қатынас құралы ғана емес, оның танымдық құрал ретіндегі қызметіне де айрықша назар аударуымыз қажет.
Жамал Айтқалиқызының айтуынша, қазақ тілін зерттейтін әлемдегі бірден-бір орталық Тіл білімі институтында бүгінде жаңаша мектеп – антропоөзектік немесе адамтанымдық бағыт қалыптасып келеді. «Адамтанымдық үрдіс тілді ұлттың болмысын, болашағын, кешегісін тану мәселесімен қоса қарастырады. Осы орайда қазақ тілі білімінің негізін салған А.Байтұрсынұлының «Қазақ тілінің барлық мүмкіншілігін сарқа пайдалану керек. Ол болмаған кезде барып басқа тілден кірме сөздер алынғаны жөн» деген тұжырымын, сонымен қатар академик Әбдуәли Қайдардың «Тілші ғалым тамыршы сияқты болуы керек, сонда ғана тілдің терең мазмұнындағы ұғымдарды танимыз» деген қағидасын ғалымдар басты назарда ұстап келеді», дейді лингвист ғалым.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Құралай Күдеринова барлық мамандықтың ғылыми-зерттеу саласы, соған бағыттайтын жолы ретінде магистратурада қазақ тілін оқытуға байланысты пікірін былайша өрбітеді: «Еліміздегі жоғары оқу орындарындағы магистратуралар екі бөлім (қазақ-орыс, қазақ-ағылшын) немесе бір бөлім түрінде оқытылады. Алайда, ғылым тілі ретінде қазақ тілі гуманитарлық салада қолданыста болғанымен, информатика, биология, медицина, химия, т.б. салаларда қолданылмайды. Яғни, бұл салаларда аты бар, заты жоқ қазақ тілін қолданады. Қазақ бөлімдеріндегі ғылыми жұмыстарда терминдер біркелкі қолданылмай, стилінің аударма немесе калька түрінде жазылуы қалыпты жағдайға айналған. Кейде зерттеу жұмысының мазмұнын түсіну қиын. Себебі жаратылыстану ғылымдары қазақ тілінде зерттелмейді. Мамандар қазақ тілінде ойланбайды. Ойланғанның өзінде, оны жеткізуде орыс тілінен аударып жеткізеді немесе жарымжан аудармасы мен стилі қазақ тіліндегі диссертацияға жарай береді деген түсінік қалыптасқан. Аударма сипатындағы қазақ тіліндегі зерттеулерді оқып түсіну мүмкін емес. Мұны тоқтату үшін филологиядан басқа мамандықтардың магистратурасында «Ғылыми қазақ тілі» пәнін енгізу қажет. Пән міндетті түрде екі немесе үш кредит оқытылып, бағдарламаға саланың бекітілген және нормаға айналған терминдері, ғылыми стильдің сөз саптауы мен жүйесі, құрылымы, сөз тіркесі синтаксисі енгізілуі қажет. Ауызша ғылыми сөз бен жазба сөздің жүйелілігі, мәтін логикасы мен құрылымы қарастырылса, жаратылыстану ғылымдары, тіпті туризм мен география саласы да қазақ тіліне жақындай түскен болар еді.
Осы тұрғыдағы ойымен бөліскен филология ғылымдарының докторы, профессор Бағдан Момынова: «Қазіргі ғылымдар парадигмасында ұлттық, мәдени кодтар туралы жиі айтылады. Мәдени кодтарды әркім әр түрге бөледі. Бірақ есте болатыны – кез келген нәрсе, құбылыс код бола алмайды, код ретінде әрбір ұлт мәдениетінің архетипі саналатын базалық кодтар алынады және бұл әрбір ұлттың, ұлыстың әлемді түсінуінің қарапайым түрі ретінде тілдік санада орныққан, әбден қалыптасқан болуы тиіс. Бұл кодтардың ішінде вербалды немесе тілдік кодтың орны бөлек. Себебі бұл код мәдени кодтар жүйесіндегі жеке-дара өзіндік ерекшелігі мол, басқа кодтарды вербалдандыратын, сөз арқылы заттандыратын ерекше код – Метакод», деп атап өтті.
Қазіргі қоғамдық-әлеуметтік даму сипатына сай қазақ тілін ұлттық дүниені танып, дәстүрлі жолмен жүруін ғана күйттейтін тіл деңгейінен жоғарылаған, түрлі ғылым салаларында ақпарат алмасатын, әлеуметтік-тұрмыстық, әлеуметтік-мәдени, ғылыми-техникалық, қоғамдық-саяси, кәсіби біліктілік тіліне айналдыру өзекті мәселеге айналып отыр. Осыған орай профессор Бағдан Момынова өз ойын «Қазақ әдеби тілінің ғылыми стилін жас ұрпақ ауызша әдеби тіл деңгейі мен жазба тілде меңгеретін уақыт жетті. Ұлттық сана шеңберінде қалып қояды деген қорқыныштан арылып, керісінше қазақ тілі арқылы адамзаттық құндылықтарды қазақ тілінде сөйлетуді жетілдіру қажет. Ал қазақ тілі мен әдебиеті қазақ ұлтының феноменді белгісі ретінде адамзаттық құндылықтар қатарынан орын алатыны сөзсіз.
АЛМАТЫ
