Қант нарығы: отандық өндірістің қауқары қандай?

2019 жылы қаңтар айында Еуразиялық экономикалық одақ комиссиясы мен кеңесінен Ресей вице-премьері және қар­жы министрі Антон Силуанов Қазақстанға қант импорт­тау­ға берілген жеңілдіктер­ді алып тастауды сұрады. Бұл мәлі­метті РБК порталы сәуір айы­ның соңында таратты. А.Сил­уанов­тың сөзінше, Қазақстанға одақ­тан тыс елдерден қант сатып алуға ешқандай негіз жоқ. ЕАЭО заңдары бойынша, ұйымға мүше елдердің ұлт­тық компанияларына жеңілдік­тер беретін еркін сау­да ай­мағы бар. Осыған сәйкес, Қазақстан одақ­қа мүше емес елдерден жы­лына 400 мың тонна қант өнім­дерін импорттауға құқы­лы. Егер Еуразиялық эко­но­­ми­ка­лық одақ комиссиясы Ресей­дің өтінішін қабылдайтын болса, Қазақстан Украина мен Еуро­па­дан қант өнімдерін кеден салы­ғынсыз импорттай алмайды. Нарықтағы қанттың басым бө­лігі сырттан тасымалданады. Жылдан-жылға импорттық қант көлемін азайту көзделсе де, ал­ға қойылған мақсат орындалар емес. Бразилиялық қант импор­тын азайту ресейлік қант­ты им­­порттау үшін жасалған қадам екені көрініп тұр. Бұл экономикалық ортақ кеңістік аясында жүзеге асыры­лып отырған келісім болса да өнімді сырттан емес, одақ ішін­дегі мемлекеттерден алуды мін­деттейді. Қазақстан Үкі­меті­нің сырттан кіргізілетін қант­­қа салықтық жеңілдікті өз­­ге­ріс­­сіз қалдыра тұру туралы шеші­мі 2019 жылдың соңына дейін сақ­талуы мүмкін. Ұлттық эко­­но­мика министрлігінің сырт­­қы сауда-саттықты дамы­ту де­­пар­­таментінің директоры Жанель Күшікованың айтуын­ша, отандық нарықта қант тап­шылығы 2020 жылдан бастап болмауы тиіс. «Ішкі нарықты арттыру қазіргі бас­ты басымдық. Былтырғыдай емес, биыл қант тапшылығы тіркелген жоқ. Енді тіркелмейді деп те айта ала­­мын. Өйткені өндіріс артып келеді. Биыл Қазақстан қант қызыл­шасының өндірісін арт­тырып, жылына 300 мың тон­наға дейін қант қорын жинай­­ды. Сон­дықтан тауардың бағасы да тұрақ­­тылығын сақтауға тиіс. Қазір Ресеймен де келісім жа­са­­лы­п жатыр. Жалпы, қант им­пор­­­ты­­ның 90 пайызы Ресей мен Бе­­ла­руске тиесілі», дейді Ж.Күшікова.

Ал халықаралық қант қауым­дастығының (ISO) болжамы басқа. Аталған ұйым 2019 жылы қант тапшылығы артуы мүмкін екенін ескертеді. ISO былтырғы бол­жамында Бразилия қант өн­діруді 2,2 млн тонна, Үндістан 2 млн, ЕО елдері 750 мың тон­наға дейін қысқартатынын жет­кізді. Қауымдастық таратқан де­рек­көзде кейбір елдердің қант қамысын көптеп өсіруі шы­ғынды жаппайтыны және тап­шылық биыл қаттырақ бай­қалатыны айтылған. Бұл фактор Еуразиялық экономикалық одаққа мүше елдердің қант биз­несінде ортақ мәмілеге келуін қиын­датып жіберді. Сарапшылар ЕАЭО елдері арасында қант импортын шектеу мәселесін 2 жыл бұрын Ресейдің ауыл шаруа­­шылығы министрлігі көтергенін еске түсірді. Сол кезде Ресей үкі­меті Қазақстанға «Бізден жет­кен арзан қантты өзге елге им­порт­тайсыңдар» деген өкпесін білдірген еді. Қазақстанның ауыл шаруашылығы министрлігі өкіл­дері реэкспортпен айналыспайтынын, тек қажеттілікті ғана импорт­тан алатынын айтып, бұл деректі жоққа шығарған. Эко­­номист Алмас Шукинмен пікір­лескенімізде, ол Ресейдің өкпесінің негізі жоқ екенін айтты. Көрші ел өткен жылы 6,5 млн тонна қант дайындады, ал еліміз 99 мың тонна қантты сыртқа экспорттады. Экономистің пайым­дауынша, мәселе өнімнің кө­лемінде емес, принципте болып тұр. Себебі Кедендік одақтың да, кейінгі ЕАЭО-ның да басты мақсаты – отандық өнімді қорғау, преференция, бір-біріне кедергі келтірмеу, мүдде үйлесімділігін сақтау. Бұл жолғы ресейліктердің ұстанымы белгілі. Сондай-ақ импортына кедергі келтіретіндерге жол бермеу. Алмас Шукин аяққа тұрып алуға барлығына бірдей мүмкіндік берілгенін еске түсірді. Бірақ оны еліміз пайдалана алмады. Және ойын ережелерін сақтау үшін де ешқандай әрекетке бармады.

Сарапшы Марлен Додонов Қазақстанның кондитерлік фа­бри­калары үшін қантты Ресей­ден емес, Бразилия сияқты ірі қант экспорттаушы елдерден сатып алған тиімді екенін айта­ды. Себебі Ресей мен Бе­ларусь­те баға құбылмалы. Брази­лия және Үндістан тәрізді ірі қант экс­портерлерімен келісім­шарт­тар ұзақ мерзімге жасалады. Бұл кондитерлік өнімдердің бағасын тұрақты түрде ұстап тұруға мүм­кіндік береді. 2017-2018 жылдар­да Ресей кәсіпорындары мен қант өндірушілері Қазақстанның кәсіп­орындарын бағасы тұрақты қант­пен дұрыс қамтамасыз ете алмайтынын көрсетті.

2000 жылдардың басында елі­міздегі қанттың 90 пайызы им­­портқа тәуелді еді. Қант көле­мі­нің 3 пайызы ғана отандық қант қызылшасынан, ал қалғаны им­порт­тық шикізаттан алынған. Қа­зір бұл жағдай біршама өзгерді.

Қазақстанда қызылша өсіруді қайта дамыту үшін мүмкіндік жетер­лік. Табиғи-климаттық жағ­дай бұл дақылды Алматы облы­сының 10 ауданында (Ала­көл, Ақсу, Еңбекшіқазақ, Ес­келді, Жам­был, Іле, Қаратал, Көк­су, Сарқанд, Талғар), Жам­был об­лысының 5 ауданында (Байзақ, Жамбыл, Жуалы, Қор­дай, Мерке) және Түркістан об­лысының 4 ауданында (Мақ­тарал, Отырар, Сары­ағаш, Шар­дара) өсіруге мүм­кіндік бе­реді. Қазақстанның Тағам кәсіпорындары одағының вице-президенті Айжан Наурыз­ғалиева импорттық шикі­заттан жасалатын өнім көлемі – 90 пайыз, ал отандық қызылшадан алынатын өнімнің көлемі 10 па­йыз екенін айтады. Аталған 10 пайыз­­­­дық өнім Алматы мен Жам­был облыс­тарының қызылша алқаптарында өсірілген. Көрші елдің қант бизнесі төңірегінде ойын тәртібін өзгертуге деген талпынысы Қазақстанда ғана емес, Беларусьте де қант бағасының құ­­бы­­луына әсер етті. Себебі Ре­сей­де қант алқаптарының көлемі арт­қан сайын, бағасы да арзандай бас­тады.

Айталық, 2018 жылдың ая­ғында Ресейде қант бағасы – 16, Қазақстанда – 14, Бела­русь­те 8 пайызға арзандады. Бұл фактор қарапайым халық үшін жағымды болғанымен, сол­түстік көрші үшін тиімсіз. Қант бизнесі ойыншыларының 12-20 пайызы көлеңкеге кетті, Қазақстан мен Беларусь тәрізді импорттаушы елдерден айрылып қалу қаупі төнді. «2018 жылдың 27 сәуір күні Ресейдің Ростовтағы Дон қаласында өт­кен II Бүкілресейлік форумда Ресейдің қант өндірушілер ода­ғы басқарма төрағасының орын­басары Андрей Бодин өз елі­нің қант экспорты жылына 350 мың тоннаны құрайтынын, ал Қазақстанның қантқа деген қажеттілігі жылына 400 мың  тонна екенін жеткізді. Демек, Ресей Қазақстанның қант нарығын толық бақылауға алуға шындап кіріскен. Сондай-ақ А.Бодин бе­ларустық әріптестермен бірге Қа­зақстанға қант тасымалдау жөніндегі келіссөздердің бел­сенді жүргізіліп жатқанын жет­кізді. Олар Қазақстанның өз мүмкіндігін ескеріп отырған жоқ. Сондықтан Қазақстан тарапы ЕАЭО шеңберінде қант импортын шектеу немесе үшінші елдерден экспорттау мәселесін өздері шешетіні туралы ұсыныс енгізуі керек», дейді Марлен Додонов.

Себебі шетелден тасымал­дауға белгіленген жеңілдік беру мерзімі 2020 жылы аяқталады. «Ресейге де, Беларуське де қант құрағын шетелден тасымалдау тиімсіз болмақ. Сондықтан екі ел был­тырдан бері қант қызылшасы алқаптарының аумағын кеңей­туде. Олар Еуразиялық экономи­калық одақ аясында шикізат пен дайын өнімді өзара тасымал­дауды жетілдіруді былтырдан көтеріп келеді. РФ мен Беларусьтің қант импортына жеңілдіктер сұрауға талпынысы – дайындықтың басы», дейді сарапшы.

Қазақстанды не күтіп тұр?

2018 жылдан бастап Ресей қантына қажеттілігіміз 28 пайыз­ға өсті. 2017 жылға дейін қантқа де­ген қажеттіліктің 29 пайызын Бразилиядан тасымалдап кел­дік. Бразилияның үлесі 12 пайыз­ға дейін Ресейдің пайдасына қысқарған. М.Додонов елі­міздегі қант нарығының Ресей­ге тәуелділігі тым тереңдеп кет­кенін айтады. Қазақстанның кон­дитерлері, тәтті сусын­ шығаратын зауыт иелері Ресей­дің мұндай шешімді қабылдауына жол беруге болмайды деп есептейді. Ішкі нарықтағы тәтті сусын, кон­дитерлік өнімдердің 80 пайызы онсыз да ресейліктердің үлесінде. Себебі сарапшылар Ре­сей қант бизнесінің алпауыттары нарықтың «тәтті сегментін» өз бақылауында ұстағысы келетінін көптен айтып жүр. Олардың ниетін байқап қалған Беларусь те кондитерлік өнімдерді ЕАЭО шең­берінде жеңілдетілген шарттармен айналымға жіберуге ұсыныс жасап үлгерді. «2017 жылдың соңында Астанадағы инвестициялық форумда­ қант­ қызылшасын өсіретін алқап­тарды 50 пайызға дейін өсіру, ай­мақта қант өндіретін зауыт­ ашу туралы меморандумға қол қо­йылды. Бірақ мұның бәрі әзір­ге қағаздағы дүние. Себебі елі­мізде қант бизнесі тек мау­сымдық ке­зеңге тәуелді деген көз­қарас қа­лыптасқан. Қант зауытына ин­вестор болуға ешкім тәуе­кел етпейді. Кондитерлік фаб­рикалардың, тәтті сүзбе немесе шырын шығаратын зауыттардың жасанды қант ұнтағын пайдала­нуына шектеу қоймайынша бұл мә­­селе шешілмейді», дейді М.До­до­нов.

 2017 жылдың соңында Жам­был облысында қант қызылшасын өсіретін алқаптардың санын өсі­­ру және қосымша жұмыс орын­­дарын ашу туралы мәселе үкі­­меттік деңгейде көтерілді. Тіпті Жамбыл облысында қант шығаратын аймақтық зауыт құры­лысын бас­тау туралы мәселе де айтылды. Қазақстандағы қант қызылшасы алқаптарының 75 пайызы Жамбыл облысында орналасқан. Соған қарамастан қант қызылшасын өсіру 35 пайызға азайып кеткен.

Көңіл аударатын тағы бір фак­тор – Қазақстандағы зауыт­тар мау­сым кезінде қант қызыл­шасын өңдеп үлгермейді. Ал қалған уақытта қаңтарылып бос тұрады. «Ресейде қант шы­ға­ратын – 85, Беларусьте 58 зауыт бар. Олар кондитерлік, сусын шы­ғаратын зауыттарын жасанды қант ұнтағын пайдалануға тыйым салу арқылы қант зауыттарын тапсырыспен үздіксіз қамтамасыз етіп отыр. Олар бізге қанттың килосын 198 теңгеден ұсынады. Ал елімізде өндірілген қант ҚҚС қоса есептегенде 215 теңге тұрады. Қант нарығында импорттың бәсі басым болып тұруының басты себебі осы. Ресейде де, Беларусьте де қант – қант құрағынан емес, қант қызылшасынан алынады. Құрамы мен сапасы жөнінен қазақ қантынан артық емес. Керісінше, Ресейден келген қанттың тәттілігінің кеміп кеткені туралы жиі сөз болып жүр», дейді М.Додонов.

АЛМАТЫ