Алғы шептегі айқас
Қазақ политехникалық институтын ойдағыдай бітіріп, 1971-1973 жылдары әскер қатарында азаматтық парызын өтеп қайтқан соң өз кәсібін Алматы электротехника зауытында бастаған Владимир Божконың өмір жолы 1975 жылы күрт өзгеріп сала берді. Жас жігіт КСРО Мемлекет қауіпсіздігі комитетінің Жоғары курсына оқуға жіберілді. Тегінде, зауыттың аға шеберіне бұл таңдау жайдан-жай түспеген болса керек. Оның тыңғылықтылығы, жауаптылығы, сөзге беріктігі, жадының мықтылығы, адамдармен тез тіл тапқыштығы сияқты қасиеттері алдымен ескерілген шығар. 1976 жылдан бергі аралықта ол қауіпсіздік қызметінің сан түрлі сатысынан өтіп, шені өсіп, тәуелсіздік таңын 1991 жылы Мемлекет қауіпсіздігі комитетінің Көкшетау облыстық басқармасы бастығы қызметінде қарсы алды. Владимир Карповичтің кәсіби чекист ретінде жұлдызының жанатыны да сол жылы еді.
1993 жылы облыстық басқарма чекистері аса ауқымды экономикалық контрабандаға қатысты қылмыстық істі жеріне жеткізді. Қытайға заңсыз әкетіліп бара жатқан құны 18 миллион рубль тауар тәркіленді. 1993 жылғы бағамен мұның қаншама қыруар зат екенін өзіңіз шамалай беріңіз. Бұл іс бойынша 110 адам тергеуге түсті. Ұсталған қытай азаматтарына қоса, тауарды заңсыз тасуға жол берген Зайсан аудандық дайындау кеңсесінің директоры, контрабандалық жүкті шекарадан кедергісіз өткізіп жіберген «Майқапшағай» кеденінің екі қызметкері қылмыстық жауапкершілікке тартылды.
«Сапфир» сынағы
1991 жылы Президент Нұрсұлтан Назарбаев Семей ядролық полигонын жабу жөнінде Жарлық шығарғаннан кейін елімізге бейбіт ядролық бағдарлама саласында елеулі түйіндерді тарқатуға тура келді. Солардың ең бастысы – Үлбі металлургия зауытында сақталып тұрған жоғары байытылған уран-235-тің жүздеген килосын қалай іске жарату мәселесі еді. Оны өндірісте қолдана қоятын атом өнеркәсібі болған жоқ бізде. МАГАТЭ қайта-қайта Қазақстанға инспекция жіберіп, жаңа мемлекетте жоғары байытылған едәуір уран қоры бар екенін мәлімдеп жатты, мұның өзі еліміздің бірқатар халықаралық бастамаларын жүзеге асыруға да кедергісін келтірді. Үлбі металлургия зауытында ядролық зарядтар жасауға жарайтын 500 килограмм жоғары байытылған уран сақталып тұрған еді, ондайдың бар екенін шетелдіктердің ешқайсысы білмейтін. Ақыры Мемлекет басшысының бастамашылығымен «Сапфир» деп аталған операция жүзеге асырылды. Ядролық материалдардың депозитарий елі ретінде таңдалған Америка Құрама Штаттарына 500 килограмм жоғары байытылған уран жеткізілді. Соншама қоқырайтқандағысы небәрі жарты тонна ма деушілер болса, әлгі материалдан еліміз 30 миллион АҚШ долларын тапқанын қоса айтып қояйық. Уран бағасы граммен өлшенеді... 1994 жылдың қазанында ұзын саны 91 адамдық америкалық мамандардың үш ұшақпен Өскеменге жетуі, олардың 120 тонналық өлшеуші құрал-жабдық әкелуі, қарашаның басында контейнерлерге тиелген жоғары байытылған уранның Денвер қаласындағы АҚШ әскери-әуе күштері базасына апарылуы, одан арнаулы көлікпен Теннеси штатының Окридж қаласындағы Энергетика министрлігінің тиісті кәсіпорнына сақтауға қойылуы өзінше бір саяси-әскери-дипломатиялық детективке бергісіз, тіпті триллер дерлік хикая. Осынау аса күрделі операция ел басшылығының ойластыруымен, бақылауымен, Атом энергиясы жөніндегі агенттіктің, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің ұйымдастыруымен жүзеге асырылды. Ал мұның мүлтіксіз тындырылуында, құпиялылықтың толық сақталуында облыстық басқарма ұжымының, оның басшысының да үлесі бар. Операцияның саяси салмағы да, экономикалық тиімділігі де әлем сахнасына жаңа шыққан жас мемлекеттің абыройын асырып, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін сенімді қорғай алатын еңселі елге айнала бастағанын даусыз дәлелдеді. Бұл айтқанымызға көз жеткізгіңіз келсе, қадірменді оқырман, сол оқиғаның жай-жапсары туралы түсірілген деректі фильмді Ютубтан өзіңіз қарарсыз. «Операция «Сапфир» деп терсеңіз шыға келеді. Әлем саясаткерлерін қайран қалдырған сол бірегей операция туралы лентада Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев әсерлі әңгімелейді.
«Хизб-ут-Тахрирді» талқандау
Қазіргі таңда халықаралық терроризм және онымен тікелей байланысты діни экстремизм адамзатқа қатер төндіріп тұр. Қазақстанның геосаяси жағдайына, көптілді, көпдінді сипатына байланысты бұл қатер бізге басқалардан гөрі көбірек төнеді. Сондықтан да Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2003 жылы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің террорға қарсы күрес орталығын құрды, оған мемлекеттік органдардың терроризмнің, экстремизмнің алдын алу жөніндегі жұмысын үйлестіру міндеті жүктелді. Орталықты басқару Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының бірінші орынбасары, генерал-лейтенант В.К.Божкоға тапсырылды. Әрине, бұл жұмыс антитеррорлық орталық құрылғанға дейін де жүргізілгені белгілі. 2002 жылдың соңында Алматы төңірегінде әрекет етіп келген «Түркістанның исламдық партиясы» делінетін халықаралық террорлық ұйым әшкереленді. Бұл топ «Өзбекстанның ислам қозғалысымен», «Талибан» қозғалысымен тұрақты байланыс орнатқан болатын. Арада екі жыл өткенде атышулы «Әл-Каидаға» бағынатын «Орталық Азия моджахедтерінің жамағаты» делінетін террорлық ұйым талқандалды, оның көптеген қатысушылары қамауға алынды. Бұл «филиал» көршілес Өзбекстанда террорлық актілер жасауға қазақстандық азаматтарды тартып келген-ді. Олардың Өзбекстан астанасындағы жарылыстарға қатысқаны да, сондай-ақ қазақстандық азаматтарды сол елдегі терактілерге азғырып көндіргені де дәлелденді. «Хизб-ут-Тахрир» діни ұйымының экстремистік сипатта екендігі айқындалып, оның жұмысына тыйым салынды. Әйтсе де, тыйым салынған ұйым әрекеттерін әсте тоқтата қоймады. Ақыр аяғында 2006 жылдың соңында бүкіләлемдік «Халифат» ислам мемлекетін құруды мақсат еткен «Хизб-ут-Тахрир» халықаралық діни экстремистік партиясының елдің 13 қаласында терең бұғып жасырылған ұяларын талқандауға тура келді. Операция барысында партияның Қазақстандағы ұйымдасқан құрылымы, жұмысының түрі мен тәсілдері, астыртын әдістері, баспа өнімдерінің әкелінетін жерлері, қаржы көздері дәлелденді. Ұйымның лидерлері мен белсенділері ұсталғаннан кейін партияның жүзден астам мүшелері өз беттерімен құқық қорғау органдарына келіп, «Хизбут-Тахрирдің» идеологиялық айқындамаларынан бас тартатынын мәлімдеді.
Жалпы, Қазақстан жерінде елеулі террорлық актілерге жол берілмеуінде, егемендікке, территориялық тұтастық пен конституциялық құрылыстың мызғымастығына қол сұғатын әрекеттердің жолы кесілуінде бұл істі ең қиын жылдарда тікелей үйлестіруші болған В.К.Божконың жеке үлесі де үлкен. Профессор В.К.Божко өзінің 2004 жылы шыққан «Понятие и принципы обеспечения национальной безопасности Республики Казахстан» атты кітабында ұлттық қауіпсіздіктің тарихи-саяси және теориялық қырларын терең ашады, экономикалық қауіпсіздік, әлеуметтік қауіпсіздік, этносаяси қауіпсіздік, демографиялық қауіпсіздік, ақпараттық қауіпсіздік мәселелерін ғалымның көзімен жан-жақты саралайды.
Бас құтқарушы бағасы
Төтенше жағдайлар жөніндегі министрді осылай атауға болатын шығар. 2007 жылы В.К.Божконы осы саланың жетекшісі етіп тағайындағанда Президент Н.Ә.Назарбаев оның алдына қазақстандықтардың өмірін қауіпсіз етудің барлық мүмкіндігін жасау міндетін қойған болатын. Ұлттық қауіпсіздік комитетіндегі жемісті жұмысы арқылы жылдар бойы жасалған күрескерлік бейнесі, генерал-лейтенант атағы Владимир Карповичке бұл істе көп көмек көрсетті. Ол жылдарда қазақстандық құтқарушылардың тәжірибесі де аз еді, техникасы тәжірибесінен де аз еді. В.К.Божко осы саланы басқарған 2007-2016 жылдарда (2014-2016 жылдар аралығында ол бұл іске Ішкі істер министрінің орынбасары қызметінде жетекшілік етті) азаматтық қорғаныс қызметі кәсіби тұрғыдан шыңдалды, осы заманғы құтқару техникасымен, құрал-жабдықпен қамтамасыз етілді. Тиісті заңнамалық, нормалық-құқықтық арқау жасалды.
В.К.Божконың сол тұста Елбасының тікелей тапсырмасы бойынша тындырған ірі істерінің бір-екеуін ғана атай кетелік. Астана, қазіргі Нұр-Сұлтан қаласын Есіл өзенінің тасқын су қаупінен қамсыз ету жөніндегі жұмыстың жемісін бүгінде барша жұрт көріп отыр. Сырдария өзенінің сағасында Көксарай қарсы реттеуішін тұрғызу екі облыстың талай жерін су басып қалудан құтқарғанына қоса, өңірдің агроөнеркәсіптік әлеуетін де едәуір арттырды. Бұл құрылыс әуелде жоспарланған сегіз жылдың орнына үш жарым жылдың ішінде бітті. Жер қазу жұмысының көлемі 50 миллион текше метр, темірбетон көлемі 400 мың текше метр екендігін, құрылысқа 439 мың текше метр тас, 20 мың тонна арматура мен болат конструкциялары жұмсалғанын айтсақ, Көксарайдың көлемін көзге елестете аласыз. Алғашқы төрт жылдың ішінде Көксарайға 9 миллиард текше метрден астам су жиналды.
В.К.Божконың елімізде әр жылдарда орын алған табиғи және техногендік апаттардың алдын алу, жол бермеу мүмкін болмаған жағдайларда зардаптарын жою жөніндегі жұмысы да ел басшылығы тарапынан жоғары бағаланды. Әрине, құтқару ісі құтқарушыға онша абырой бере қоймайтыны түсінікті. Құтқарып қалса міндетін орындағаны деп қана қаралады. Құтқара алмаса басы бәлеге қалады. Соның өзінде де В.К.Божко қандай адамға да алғыс арқалата қоймайтын осы міндетті барынша жақсы атқарды. 2008 жылдан бері шығып келе жатқан «Пожарный и спасатель» атты ведомстволық ақпараттық журналдың 2016 жылғы мамыр айындағы басылымында жарияланған «Спасатель Владимир Божко» деген көлемді мақаланы оқыған адам бұл ойдың даусыз дәлелдерін табады. Мұның тағы бір дәлелін кезінде Владимир Карповичтің Мәжіліс депутаттығына Қазақстан халқы Ассамблеясы атынан түскенде оның кандидатурасы Алматы облысынан ұсынылғанынан да көреміз. Өйткені ол Қызылағаштағы апаттың зардаптарын жою, елді мекенді қалпына келтіру ісіне аянбай атсалысып, қам көңіл жұрттың көңілін тауып, қатты қайрат танытқан.
Осы тұста бүгінде жетпіс жастың жотасына көтеріліп отырған көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерінің Парламенттегі депутаттық қызметті, Мәжіліс Төрағасының орынбасары міндетін атқаруы туралы тарата айта түсуге тиіс-ақ едік. Алайда, өзімізге тікелей басшы азаматқа баға беруден этикалық тұрғыдан тартынуды жөн көреміз. Әйтсе де, әріптес ретінде Владимир Карповичтің заңнамалық жұмысты ұйымдастыру, депутаттардың, аппараттың жемісті қызмет етуіне жағдай жасау жөніндегі білім-білігін, қажыр-қайратын, ортақ іске жанашырлығын, жауапкершілігін, сондай-ақ адамдық аралас-құраласқа бейім бөлек бітімін, ақылдассаң ақылдасуға, әзілдессең әзілдесуге дайын азаматтығын атымен айтпау да жөн емес деп білеміз.
Ең бастысы, ол қай қызметте де – Ұлттық қауіпсіздік комитетінде де, Төтенше жағдайлар министрлігінде де, Ішкі істер министрлігінде де әу бастағы сақшылық парызын абыроймен атқара алды. Ол қазір де парасатты парламентаризмнің сақшылығында, Қазақстан халқы достығының, этносаралық келісімнің сақшылығында тұр.
Сауытбек АБДРАХМАНОВ,
Парламент Мәжілісінің депутаты
