2018 жылы Түркия Республикасының ЮНЕСКО жөніндегі ұлттық комиссиясының қолдауымен ЮНЕСКО шеңберінде бұл шығарманың жариялануының 100 жылдығы аталып өткені де есімізде. Халықаралық Түркі академиясы осыған орайластыра отырып, қырық жылдан астам уақыттан бері «Ақиқат сыйын» зерттеп келе жатқан, кешегі атақты түркітанушы Ә.Наджиптен бата алған, «XIV ғасырдағы түркі жазба ескерткіштерінің салыстырмалы лексикасы» атты 1977 жылғы кандидаттық диссертациясынан бастап, ұзақ уақыт сарыла зерттеген Б.Сағындықұлының ғылыми- зерттеуінің нәтижесін жариялауы мақтарлық іс.
Екі кітаптан тұратын зерттеуде «Ақиқат сыйының» алты нұсқасының ішіндегі ғылыми құндылығы жағынан жоғары, біршама толық деп танылған 3 нұсқасын алып, ғалым толық сөздігін жасаған, ескерткіштің түркіше-қазақша сөздігін, араб-парсы элементтерінің қазақша аудармасын бөлек жариялаған.
Б.Сағындықұлы мұны «кейінгі зерттеушілердің, түркітанумен әуестенушілердің пайдалануына жеңіл болсын» деп жазғанын ескертеді. «Ақиқат сыйындағы» сөздер мен грамматикалық тұлғалардың ескі қыпшақ тіліне, сондай-ақ бүгінгі қазақ тіліне қатысы бар екенін тұлғалардың фонетикалық, морфологиялық, семантикалық ерекшеліктерін анықтау арқылы көз жеткізеді.
Мәселен, ең алдымен, «Һибат-ул Хақайиқ» тіліндегі сөздердің дыбыстық жағынан тұлғалануы жағынан қазіргі қазақ тілінде белсенді қолданылып жүрген сөздермен айна-қатесіз ұқсас екені анықталған. Мысалы, түбір сөздер: ат, ата, ана, ара, аз, атан , ал , күн, түн, мең, өз, бер, сөз, көп, кең, тар, оқ, ол, от, он, де, мал, қол, қарын, т.б. Қосымшалы сөздер – алды, қалды, қалып, қылды, қайтарылмас, малы, малсыз, малға, оқыса, байлық, болғай, толды, тоны, сынаған, соңы т.б.
Осы тұрғыда Б.Сағындықұлы ескерткіштің А, Ә, Б нұсқаларының транскрипциясын және оның сөзбе-сөз аудармасын ұсынады. Аудармадан білімге қатысты мысал ұсынайық:
81. А нұсқасынан. Билигдин урурман сөзүмга ула.
Б. Сағындықұлы аудармасы. Білімнен қалаймын сөзіме іргетас.
Одан әрі Ахмет Йүгінекиден қалған асыл мұраның Б нұсқасының сөзбе-сөз аудармасын жасап, өзге нұсқалардан текстологиялық айырмашылықтарын анықтаудың үлкен ғылыми және тәжірибелік маңызы бар деп есептейміз. Осы нұсқаның мағыналық аудармасын жасауда да, ғалым қаламының қарымдылығын, аударманың сәтті жасалғанын көруге болады:
141. Ақылсыз ердің тілі – өз басының дұшпаны.
142. Талай ердің қаны тілінен төгілді.
143. Көп сөйлеген – көп өкінеді.
149. Тіліңді бақ, аз сөйле.
159. Тіл мен жақтың көркі – шын сөз.
Әр сөзі алтынға бергісіз ұлағатқа толы көне мұраның ішінде кездесетін түркі-қазақ, араб-парсы сөздерінің бөлек талданып берілуі еңбектің маңызын арттыра түседі.
Зерттеу еңбекте алғаш рет Б нұсқасының әліпби тәртібіне түсірілген сөздік мәтіні жасалған. Яғни, еңбекте кездесетін әр сөз жеке талданып, оның мәтіндегі мысалы беріледі. Біздіңше, мұндай күрделі ғылыми жұмыс түркітану ғылымында бұрын жасалмаған еді. Яғни, болашақ зерттеуші үшін, ескерткіш тіліндегі сөздердің мәтіндегі негізгі мағынасы мен ауыспалы мағынасын, метафоралық мәнін, сөздің қанша рет қайталанатынын саралауда толық материал дайындалды деген сөз. Сөз қолданысының стилистикалық ерекшеліктерін анықтауда да, атаулардың мағыналарының дамуы мен тарылуын саралауда да, ғылыми жұмыстар жазуға кеңінен жол ашылады.
Ғалымның ескерткіштің үш қолжазбасын қатар өрбіте зерделеп, олардың жеке-жеке транскрипциясын жасап, мәтіндерді салыстыра зерделеп, ондағы дыбыстық, сөздік ерекшеліктерді астын сыза отырып көрсетуі – қажырлы еңбектің ғана жемісі екені анық. Ал «Һибат-ул Хақайиқта» кездесетін кісі есімдері мен географиялық атаулардың жеке тізіммен берілуі, ескілік ұғымдарының түсініктерінің көрсетілуі – оқырманның таным-түсінігін тереңдете түсері даусыз.
Еңбектің екінші кітабында профессор Б.Сағындықұлы ескерткіш қолжазбаларының мәтіндік айырмасын анықтап, олардың орфографиялық айырмаларын барынша терең зерделейді. Ғалымның ғылыми-зерттеулерде бұл ескерткіштің атауы екі түрлі аталып жүргеніне ерекше мән беріп, оның мәнісін түсіндіруі де ғылыми көпшілік пен оқырманға ой салары анық. «Һибат-ул Хақайиқтың» («Ақиқат сыйы») қалайша «Атибат-ул Хақайық» («Шындық қақпасы») аталып кеткенін ғалым өзінше түсіндіріп, толымды да нақты ғылыми деректермен дәлелдей отырып, дұрысы «Һибат-ул Хақайиқ» болатынын талдай жеткізеді.
«Һибат-ул Хақайиқтың» тілдік ерекшеліктерін Махмут Қашқаридың «Диуану луғат-ат түрк» еңбегі мен Йүсүп Баласағунидың «Құтадғу билигімен» салыстыра отырып, олардың идеялық мазмұны мен тілдік жақындығын нақты деректермен көрсетеді.
Ғалым көшірмелерде кеткен қателіктерді түзету, автордың әуелгі сөз қолданысын қайта қалпына келтіру үшін, статистикалық тәсілді қолданғанын ескертеді. Яғни, сөздер мен сөз қолданыстарын, грамматикалық формалардың қанша рет және қалай кездесетінін саралай отырып, авторлық қолданыстың ерекшелігін дәлелдей келе оны бұрынғы қалпына келтірген. Біздіңше, мұндай шешуі аса мұқияттылық пен қажырлылықты талап ететін жұмысты орындауда, Б.Сағындықұлының көне түркі жазба ескерткіштерінің әдеби нормаларын ескергені де байқалады.
Ғалым зерттеу еңбегінде текстология ғылымының қазіргі жетістіктерін, соның ішінде тарихи мәтіндермен жұмыс істеуде, оның бастапқы мәтінін қалпына келтіруде қолданатын әдіс-тәсілдерді жетік пайдалана отырып, орта ғасырдың інжу-маржаны саналатын Ахмет Йүгінекидің «Һибат-ул Хақайиқ» («Ақиқат сыйы») атты дастанының бастапқы сипатын қалпына келтірген. Көшірмеден кеткен кемшіліктердің себебін анықтап, орфографиялық жазудағы өзгерістердің тарихи себебін ашқан.
Ғалымның бұған дейін көп ғалымдардың қолы бара қоймаған, ғылымда өз зерттеушілерін күтіп жатқан Хорезмидің «Мухаббатнамесін», Қутбаның «Хусрау уа Шырынын», Сейф Сарайидың «Гулистан бит-туркиін» зерттеп, ондағы сөздерді салыстыра зерттегенін, ұқсастықтары мен айырмашылығын саралап, араб-парсы тілінен енген сөздерді анықтағанын мақтанышпен айтамыз. Орта ғасыр мұраларын «қазақ тіліне жақын саналатын қыпшақ-оғыз аралас тілінде жазылған. Осы заманғы түркологтардың анықтауы бойынша, бұл жазба әдеби тілдің диалектілік негізі – ескі қыпшақ тілі», дей отыра, ескі қыпшақ тілі мен жаңа қыпшақ тілін бір-бірінен бөліп қарауға болмайтынын ерекше ескерткен.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Сағындықұлы төрт ғылыми бағыт бойынша қырық жылдан бері жемісті еңбек етіп келеді. Ең алдымен, оның түркологияның сан-салалы ғылыми-теориялық мәселелеріне ерекше көңіл бөлетінін атап өтуге болады. Бұл бағытта ғалым аталған докторлық диссертациясында ірі-ірі жаңалықтар ашты. Бұлар кезінде ғылыми талқылауларда, баспасөз беттерінде тиісті бағасын алды. Ғалым бұл бағытта сегіз ғылым кандидатын даярлады. Олардың арасында ұстазының теориялық концепцияларын дамытып, докторлық диссертация жазғандар да бар.
Ғалымның өз өмірі мен бүкіл шығармашылық мүмкіндігін жұмсаған екінші бір бағыты – орта ғасыр ескерткіштерінің транскрипциясын, аудармасын, түсіндірмелі, алфавитті, кері алфавитті жиілік сөздіктерін шығарып, олардың шын мәнінде ғылыми айналымға қосылуына атсалысуы деп білеміз. Ескерткіштерді түпнұсқадан оқып, олардың лингвистикалық тұрғыдан дәлме-дәл аудармасын жасау, әрбір сөздің мағынасын ашып, сөздік құрастыру кез келгеннің қолынан келетін әрі оп-оңай атқарыла салатын шаруа емес. Себебі, түпнұсқадан оқу сол саланы жете меңгерумен бірге, теориялық дайындықты, мәтін теориясы мен мәтінтанушылық біліктілікті, тағы басқа сапаларды қажет етеді.
Профессор Б.Сағындықұлының ғылымда маңдай терін төгіп, талмай алып келе жатқан үшінші бағыты – тілдің лексикологиялық саласына орай қалыптасқан. Лексикология пәнінен университетке келгеннен бері дәріс оқиды, семинар және тәжірибелік сабақтарды жүргізеді. Көп жылғы ұстаздық тәжірибесіне сүйеніп, аудиторияның атмосферасын жіті түсінуі арқасында, жоғары оқу орындарының үш сатылы білім беру жүйесіне көшуіне орай, оқытудың жаңа құрылымына сәйкес, лексикологияның жаңа бағдарламасын жасады.
Ғалымның жемісті еңбек етіп келе жатқан төртінші бағыты теология саласындағы еңбектерге байланысты қалыптасқан. Бойына қанмен сіңген, тәрбиемен келген имандылық тарихи еңбектермен танысу барысында жаңа ғылыми негіздермен байи түскен. Әсіресе, ғалымның жан-дүниесіне Рабғузидің «Қиссас-ул анбийа» еңбегі көп ой салғаны байқалады. Рабғузидің аталған еңбегін оқып, өз тарапынан зерделеп, жан-тәнімен түсініп барып жазған «Ғаламның ғажайып сырлары» атты діни-танымдық зерттеуі – оқырмандар өте жылы қабылдаған, көпшіліктің аузында жүрген еңбек. Осы кітапта Рабғузи еңбегіндегі идеялар, діни сенім мен пікірлердің түпкі сыры жан-жақты ашылған. Тілдің тарихын жете білуі ғалымға осы бағытта да жемісті еңбек етуге көмектескені байқалады.
Профессор Б.Сағындықұлы Ахмет Йүгінекидің «Һибат-ул Хақайиқ» («Ақиқат сыйы») атты дастанының 3 нұсқасын саралап, олардың қолданбалы мәтінін жасау сынды іргелі іске үлкен ғылыми дайындықпен келгендігін көрсетеді.
Анар САЛҚЫНБАЙ,
филология ғылымдарының докторы, профессор
