Интернеттің таралу жылдамдығы үнемі өсіп келеді. Интернетті пайдаланушылар 2008 жылы 1 миллиардқа жетіп, оған 19 жыл жұмсады. 2019 жылдың басында We Are Social ұйымының мәліметі бойынша ғаламтор аудиториясы 4,39 миллиардқа жетіп, әлем халқының жартысынан астамын құрады. 2018 жылмен салыстырғанда ғаламтор пайдаланушылардың саны 366 млн адамға артты. Интернеттегі халықтың өсуімен қатар әлеуметтік желілердің пайдаланушылары да артып келеді. 2019 жылдың қаңтарында әлеуметтік желілерде 3,48 млрд пайдаланушы тіркелді. Көптеген интернетті пайдаланушылар ұялы байланыс арқылы Интернетке қол жеткізеді. Бүгінгі таңда SIM-карталар саны планета тұрғындарының жалпы санынан асады. Мысалы, Қазақстанда 26,5 млн SIM-карталар пайдаланылады, ал адамдардың жалпы саны шамамен – 18,5 млн адам.
Ғаламдық желі пайдаланушыларының саны ғана емес, интернет кеңістігіне жұмсалатын уақыт та өсуде. GlobalWebIndex сарапшылары 2018 жылы тек қана интернетті пайдаланушылардың онлайн режімде өткізген уақыты 1 млрд жыл екенін анықтады. Бірақ мәселе тек цифрлы көрсеткіштерде емес. Өйткені адам тіршілігінің барлық процестері киберкеңістікке ауыстырылады. Интернетті тек хат алмасу және қажетті ақпаратты алу үшін ғана қолдану келмеске кеткен. Бүгінде интернетте біз жұмыс істейміз, үйренеміз, азаматтық құқықтарымызды қолданамыз, ол арқылы көңіл көтереміз, саяхаттаймыз, қажетті заттарға ие боламыз және басқа да көптеген нәрселер жасаймыз. Интернеттің пайда болуы (IOT) адамзатқа Төртінші индустриялық революция кезеңіне өтуге мүмкіндік берді және жаңа технологиялық құрылымды құруға кірісті.
Қазақстан Республикасының ҰЭМ статистика комитетінің деректері бойынша елімізде 2018 жылы 6-74 жас аралығындағы интернет пайдаланушылардың үлесі 81,3% құрады. Салыстырмалы түрде айтсақ, 2011 жылы бұл көрсеткіш тек 51,3% құраған. 6 жастан 15 жас аралығындағы балалардың интернетті пайдалануы 72,9% құрады. Ересек тұрғындардың ішінде интернетті пайдаланушылардың ең көп саны Нұр-Сұлтан (90,1%), Алматы (88,2%) және Қостанай (88%) қалаларында тіркелген. Интернетті пайдаланатын балалар саны бойынша Қазақстанда үш өңір көш бастады: Нұр-Сұлтан (78,6%), Түркістан (83,7%), Жамбыл және Павлодар облыстары (77,4%).
Қазақстандықтар көптен бері түрлі электронды гаджеттерді қолданып келеді. Ең танымалы – бұл қауіпсіздік пен саламатты өмір салтына бағытталған электронды құрылғылар. Халық үшін гаджеттердің маңыздылығы әртүрлі әлеуметтік сауалнамалардың нәтижесі арқылы айқын көрінеді. Мысалға, азаматтардың 16%-ы үнемділікке байланысты гаджеттерден бас тартуға дайын, ал қалған уақыттарды қазақстандықтар жұмыс істеуге жұмсайды.
2018 жылдың басынан елімізде ауқымды «Цифрлы Қазақстан» бағдарламасы жүзеге асырылуда. Бағдарлама Қазақстанның экономикалық даму қарқынын жеделдету және цифрлы технологияларды қолдану арқылы халықтың өмір сүру сапасын арттыру мақсатында қолға алынды. Бағдарламаның алғашқы жылы экономикалық тиімділік 218 млрд теңгені құрады. Бүгінде біз білім беру мен денсаулық сақтау жүйесінде, мемлекеттік қызмет көрсету және өндірісті ұйымдастыруда оң өзгерістерді көріп отырмыз. SMART компаниясының қалалар инфрақұрылымын және қызметтерін басқаруға арналған SMART жүйесін түрлі халықаралық құрылымдар жоғары бағалайды.
Цифрлы технологияны пайдаланудың және интернетті пайдалану аумағын кеңейтудің оң әсері күмән туғызбайды. Сонымен қатар кез келген құбылыс секілді интернеттің қолданылуы өте қауіпті екенін де мойындау керек. Интернеттегі қауіп-қатерлерді тізіп шығу қиын. Олар әртүрлі салаларда – әлеуметтік, саяси, қаржылық, имидждік, физиологиялық және т.б. көрініс береді. Бірақ олардың барлығы бір жағынан біздің өмірімізді қиындатып, денсаулығымыз бен әл-ауқатымызға зиян келтіре алады.
Киберқылмыс – ең көп талқыланатын және қарапайым тақырып. Электронды құрылғылардың вирустық инфекциясының қаупі туралы ешқашан естімеген интернет пайдаланушысын кездестірмейміз. Қазір біз нақты интернет-ресурстардың жеке мақсатты шабуылымен ғана айналысып жатырмыз. Соңғы бірнеше жылдағы тәжірибе көрсеткендей, вирустар ондаған елдерді және миллиондаған жеке құрылғыларды қамтитын пандемия сипатына ие. Кибершабуыл бұл құрылғыны өшіруді емес, пайдаланушылардың құрылғыларынан ақпаратты заңсыз және жасырын түрде жинауды көздейді. Бұл жағдайда енгізілген зиянды бағдарламаларды уақтылы анықтау қиындық туғызып тұр. Шпиондық бағдарламалардың ең айқын мысалдарының бірі Red October вирусын жұқтыру болды. 20 мемлекеттің дипломатиялық және мемлекеттік құрылымдары, ғылыми-зерттеу институттары және басқа да құрылымдарының жүйесі инфекциядан зардап шекті. Вирус 2012 жылы әрекет ете бастап, тек 5 жыл өткен соң анықталды.
Бүгінгі таңда шабуылға және қорқытып-үркітуге бағытталған фишингтік техника басымдыққа ие. Ең танымал бопсалау құралдарының бірі WannaCry. Ол 2017 жылдың мамыр айында әлемнің 150 елінде жүздеген мың компьютерлерге шабуыл жасады. Компьютерге кіретін вирус барлық қолжетімді деректерді компьютерде жұмыс істемеуі үшін шифрлайды. Шабуылдарды құлыптау үшін 200-600 доллар көлемінде төлем талап етілді. Киберқауіпсіздік сарапшыларының пікірінше, алғашқы төрт күнде вирустық инфекциядан жаһандық зиян 1 млрд доллар болды. Қазақстан – WannaCry вирусынан зардап шеккен ұйымдардың саны бойынша әлемде 6-орында. Мәселенің мәні «Касперский зертханасының» деректерімен расталады. Оған сәйкес 2019 жылғы 19 мамырда Қазақстан компьютерлік инфрақұрылымда жасалған шабуылдардың есебі бойынша әлемде 15-орынға көтерілген.
Ақпараттық соғыстардың тарихы көне ғасырлардан бері белгілі, бірақ өткен ғасырдың 90-жылдарында әлеуметтік процестерде компьютерлік инфекция логикасын қолдану мүмкіндіктері проблеманы күшейтіп жіберді. Вирустық идеяларды адамдардың санасына енгізу арқылы олардың мінез-құлқына әсер етуі мүмкін. ХХІ ғасырдың екінші онжылдығынан бастап бұл көзқарас террористік ұйымдарда белсенді түрде қолданылады. Осы технологияны пайдалану нәтижесінде әлемнің жүз елінен жүздеген мың азамат Сириядағы ДАИШ содырларына қосылды.
Интернетті пайдаланушылардың санасын бұзатын жағдай аз саясаттандырылғандықтан да орын алады. Бұл тұрғыда жасөспірімдерге арналған түрлі «өлім топтарының» әлеуметтік желілерде таралуын атауға болады. Әлбетте, жаһандық желіні пайдалануға тыйым салу шаралары мен шектеулер тиісті шешім деп санауға болмайды. Болашақтың әлемі – цифрлы технологиялар мен интернет әлемі. Баланы интернетке кіру құқығын шектеу цифрлы технологияны пайдалану мен білімдерін кеңейтудің қажетті дағдыларын иелену мүмкіндігінен айырады. Сондықтан бүгінгі ата-аналардың дәстүрлі міндеттерінің қатарына интернеттің мүмкіндіктері мен ондағы жасырын қауіптер туралы хабардар болуды қосу керек. Балаларға бұл мектептегі компьютерлік сабақтарда айтылады, бірақ үйде ата-аналар бақылауды күшейтуі тиіс.
Интернетті пайдалану кезінде балалар мен ересектер назарға алынуы тиіс тағы бір маңызды фактор бар. Зерттеушілер ғаламторда ұзақ отыру ақпараттық шу мен ми жүктемесінің пайда болуына ықпал етеді деп айтады. Нәтижесінде бүкіл денеге зиян келтіретін «стресті» сезінеді. Интернет клиптік ойлау, сыни ойлау қабілетін азайтады және есте сақтау жағдайына кері әсер етеді. Белгілі бір тақырыптарда «скотч-мысықтар», ойындар, beauty-лайфхактар, күлкі және басқалар біртіндеп ой-өрісті азайтады және интернетке тәуелділік қаупін арттырады. Дәрігерлер адамдардың монитор алдында неғұрлым көп уақыт өткізсе, соғұрлым олар аз қозғалады, интернет-коммуникациялар біртіндеп тікелей байланысты «өлтіріп», эмоциялық интеллектті кедейлендіреді деп санайды.
Интернеттегі барлық тәуекелдер мен қауіптер адамдарға ғылыми және технологиялық жетістіктерден бас тартқыза алмайды, бірақ әрбір нәрсенің шегі болады. Егер біз интернеттегі жұмсалатын уақытты азайтып, серуендеуге, театрларға және көрмелерге баратын болсақ, жақындарымызбен араласып, мұқтаж адамдарға көмектессек, біздің өміріміз жақсара түседі.
Зарема ШӘУКЕНОВА,
Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының директоры
