Қазақ тілін қандай шетелдік үйренуге ниетті болуы мүмкін? Олар – елшілер, инвесторлар, туристер, ғалымдар, миссионерлер. Егер осы қатардағы мамандарға қазақшаны жеңіл үйрете алсақ, онда қазақ тілі экономика, туризм, ғылым, мәдениеттің тіліне айналып шыға келмей ме? Оған қалай жетеміз? Дүние жүзінде 110 миллион ағылшын бар. Алайда әлемдегі ағылшын тілін қолданушылардың саны бір жарым миллиардтан асады. Сонда ағылшын тілінің өрісі оны үйренген 73 пайыз шетелдік пен өзге ұлттың есебінен кеңейген. Неге? Неліктен өзге ұлттар мен шетелдіктерге ағылшынша үйрену оңай болды?
Бұл сұрақтың жауабын М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті қазақстандық филиалының профессоры Несібелі Құрман ХХІ ғасырда қазақ тілін оқытудың өзекті мәселелерін ортаға салған баяндамасында: «Ағылшын тілі – ғажап тіл емес, оны үйретудің жеңіл жолы әбден екшелген, әдістемесі жан-жақты зерттелген тіл. Әйтпесе, ол ХІ ғасырда ғана пайда болған, ал қазақ тілі VІІ-VІІІ ғасырлардағы Орхон, Енисейден табылған Күлтегін жазуларында кездеседі. Ағылшын тілінің күшейген себебі, олар 48 типке арнап кітап жазған», деп түсіндіреді. Профессордың айтуынша, адамдардың таңдауы психологиялық ерекшеліктеріне қарай әртүрлі. Біреу сырты қызыл, ішінде өлеңі көп болғанын қалайды, енді біреуі суреттердің аз берілгенін дұрыс көреді. «Өкінішке қарай, өзге тілді сыныптарға арналған қазақ тілі оқулығы бірыңғай, яғни бәріне бірдей. Ең болмаса, оқулық 4 психологиялық типке (холерик, флегматик, сангвиник, меланхолик) арналып әзірленсе, нәтижесі бөлек болар еді. Кеңес заманындағы альтернативті оқулық шығарудан әрі аса алмай келеміз», деді Н.Құрман.
Расында, бұл мәселе жүйелі зерттеуді, ауқымды жұмысты қажет етеді. Оған ең алдымен жоғарыда отырған жауапты ведомство мүдделі болуы керек. Өйткені сұраныс бар. Мәселен, биыл Назарбаев Университетте «Elementary Kazakh as a Foreign Language» I, ІІ және «Practical Cultural Kazakh language» атты жазғы курстар жұмысын бастамақ. Бұл – қазақ тілін үйренуге ниет ететін шетелдіктердің артып келе жатқанына дәлел. Аталған жазғы курстардың оқытушысы Дархан Игібайұлы мұндай тәжірибенің бұрыннан бар екенін айтады. «АҚШ-та қазақ тілін оқытуға арналған орталықтар бар, сондай-ақ университеттерде де жазғы курс ретінде оқытылады. Германияда, Мәскеуде де ана тіліміз үйретіледі. Бір кездері Үндістанда да қазақ тілін оқытуға арналған курс болды», дейді маман. Оқытушының ойынша, қазақ тілін шетелдіктерге үйретуде екі басты проблема бар, бұл – арнайы сапалы оқулықтың жоқтығы, сондай-ақ осы салаға маманданған кадрдың аздығы. Оқулықтың болмағаны өз алдына, қазақ тілін үйренгісі келетін шетелдіктердің көбісі ағылшынша сөйлейді. Ал біздегі қазақ тілінің мамандары ағылшын тілін біле бермейді. «Сондықтан ағылшын тілінің маманы шетелдіктерге қазақ тілін үйретіп жүр. Мысалы, орталықтарда, тіл үйрететін мектептерде шетелдіктерге қазақ тілінен сабақ беретіндердің басым бөлігі – ағылшын тілінің мамандары. Кезінде АҚШ-та қазақ тілі бойынша курс жүргізген екі оқытушы да қазақ тілінің емес, ағылшын тілінің мамандары болатын», дейді Дархан Игібайұлы. Оқытушы бұл мәселеде қазақ тілі мамандарының өз шаруасына өздері иелік ететін, міндетін лайықты атқаруға көшетін кезі келді деп есептейді. Ол үшін мамандар ағылшыншаны еркін меңгеріп, қазақ тілін шетелдіктерге ғаламдық тіл арқылы үйрету керек деген пікірде. Сонда ғана қазақ тілін үйретудің жаңа деңгейі, сапасы туралы сөз айтуға болады.
Қазақ тілінің дамуына мемлекеттік институттардың жұмыс нәтижесі де әсер етеді. Өйткені қазақ тілін дамыту мемлекеттік саясаттың басым бағытына жатады. Сондай іргелі ұйымның бірі – Ш.Шаяхметов атындағы тілдерді дамыту орталығының өкілі София Қажыақпарқызы жағымды жаңалықтың шетін шығарды. Оның айтуынша, алдағы тамыз айында ғалымдар мен практиктер бірігіп, шетелдіктерге арналған қазақ тілінің оқу-әдістемелік құралын әзірлемек. «Өзге тіл өкілдеріне арналған оқу-әдістемелік құрал жоқтың қасы. Біз бұл мәселенің күрделі екендігін көріп отырмыз. Оның үстіне латынға көшуді қолға алдық. Осы олқылықтардың орнын толтыру және жаңалықпен толықтыру мақсатында оқу-әдістемелік құралдың жобасын жасаумен айналысудамыз», дейді сарапшы. Аталған кітапты жазуға қазақ тілінің мамандары, сонымен бірге шетелдіктерді қызықтырып, әдіс-тәсілдерін құбылту үшін ағылшын тілінің мұғалімдері де атсалыспақ.
Ал АҚШ-та студенттерге қазақ тілінен сабақ берген, шетелдіктерге арналған оқулығы Американың 20 университетінде талқыланған ғалым Таңат Тәңірбердіқызы мықты мұғалім оқулық таңдамайды деп санайды. «Үйрететін адам ең алдымен әдістемелік жағынан тәжірибелі болуы қажет. Сондай маман ғана кез келген оқулықпен адамға тілді меңгертіп шығады. Ол заманауи оқыту технологияларын, соңғы үйрету тәсілдерін білуі тиіс. Бұл – бірінші мәселе. Екіншісі, кез келген шет тілін сол ұлттың дүниетанымына сай оқыту қажет. АҚШ университеттерінде сабақ беруді бастаған кезім. Аудиторияға кіріп келгенде студенттердің табандарын ғана көрдім. Аяқтарын айқастырып үстелдің үстіне шығарып алған. Содан оларға қазақ тілін үйренемін десе, қазақ мәдениетін меңгеруге міндетті екенін айттым. Келесі күні сәлемдесіп, «апай» деп құрақ ұшып қарсы алды. Америкалық студенттерді қазақыландырдым: домбырамен ән айтып, мақал жаттап, қазақша ойланттым. Соңында менімен қимай қоштасты», дейді ғалым-оқытушы. Оның пікірінше, грамматиканы ежіктеп үйретудің қажеті шамалы, оқу құралы да бірінші қатардағы мәселе емес, бастысы тілдік орта қалыптастыру керек. Сонда ғана қазақ тілі құбыжық, қиын тіл деген көзқарас қалыптаспайды, керісінше үйренгісі келетін шетелдіктердің қатары көбейеді. Тілдік ортаның рөлі күшті екені айқын, АҚШ-тың Қазақстандағы елшісі У.Мозер бізбен кездесуінде: «Маған орыс тілін үйреткен – сонау жылдардағы алматылық таксистер. Енді қазақшаны меңгергім келеді», деп еді.
Алайда Владислав Тен қазақы ортада өмір сүрмесе де қазақ тілін үйреніп алуға болатынын айтады. «Тіл үйренуге орта, сөйлесетін адам емес, ең алдымен ынта керек. Адам қаласа, бәріне қол жеткізеді. Мен қазақ тілін 1-1,5 жылда еркін сөйлесе алатындай дәрежеде меңгеріп алдым. Әрине әлі көркем сөйлей алмаймын, дамытып жүрмін», деген кәріс ұлтының өкіліне дикторлардың жаңалық жүргізген видео, аудио материалдары көп көмектескен. Владислав туралы бір досы әлеуметтік желіде: «Тілдік орта мені құтқара алмады. Мен бала күннен қазақтардың арасында өссем де, олардың ортасында өмір сүрмеген Владислав қазақ тілін менен жақсы біледі», деп жазыпты.
Түрлі типтің талабын зерттеу де, мамандарға арналған лайықты оқу құралы да, тілдік орта да, тіпті үйренушінің ерік-жігері де сөз болды. Бірақ бәріне қисын бар. Сонда бұл түйткілдің ең түйінді тұсы қайсы? Қазақ тілін үйренетін шетелдіктерге әдетте сырттан келетін студенттер жатады. Сондай студенттерге ЖОО-ға дейінгі курста қазақ тілінен сабақ берген Жібек Ибраим мәселенің мәнісін басқаша пайымдайды. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің оқытушысы 16 жылдың ішінде ауған, кәріс, ағылшын ұлтының балаларына қазақ тілін үйреткен. «Алдыма келген студенттер 5 аптада біраз дүниені үйреніп, сөйлеп қалады. Мұндай нәтижеге жылдам жету үшін басқа тілді дәнекер ретінде қолданбаймыз. Үйрету тілі деген болмайды, үйрететін де, үйренетін де бір тіл, ол – қазақ тілі», дейді. Оның айтуынша, бір тілді екінші бір тіл арқылы үйрету үйренушінің жаңа тілді тез алып кетуін шектейді. Ал бірде-бір сөз білмейтін шет тілін адамға үйрету үшін оқытушыға салмақ түсетіні сөзсіз. «Біз әнші де, биші де, әртіс те боламыз. Керек болса, түрлі аң-құстың кейпіне енеміз. Мимика – ең күшті әдіс», дейді Ж.Ибраим.
Шынында, ойланып қараңызшы, қазақ тілін өзге бір ұлт өкіліне, қандай да бір шетелдікке үйрету – оған ден қойған кез келгеннің қолынан келетін-ақ іс екен. Қалай? Әрбір адам, мейлі ол ересек немесе қарт адам болсын, жаңа тілде – бала. Тіпті сәби деп те қабылдаған жөн. Бала бірінші көп тыңдауы керек. Сонан соң бір буынды, кейін екі буынды көп қолданылатын сөздердің айтылуын қайталайды. Айналадағы әр заттың атауымен танысады, сөздік қор қалыптасады. Әрі қарай екі сөздің, кейін сөз тіркестерінің басын қосады. Солай сөйлеп кетеді. Әсілі, бәрі – қарапайым. Бірақ түбінде қазақ тілін терең үйренуді қалайтындар үшін жоғарыда сарапшылар айтқан кедергілер алдымыздан шығады. Демек, олар шешілуі тиіс.