Онда БК(б)П Орталық комитетінің, БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің директивалары, редакция бойынша бұйрықтар, редакциялық алқа және алғашқы партия ұйымдары отырыстарының хаттамалары жинақталған. Сонымен қатар жұмыс жоспарлары, Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің анықтамалары, журналистік зерттеулер мақсатында жүргізілген хаттар, майдангерлер мен тылдағы өмір туралы, майданға қаражат жинау туралы хат алмасулар, майдангерлер хаттары сақталған. Қазақстандық Кеңес Одағының Батырлары туралы мақалалардың қолжазбалары түпнұсқа түрінде жинақталған. Құжаттардың хронологиялық шеңбері 1939-1991 жылдар аралығын құрайды.
Сонымен қатар аталған қорда 1942 жылы газеттің жауапты редакторы Әмір Қанапиннің қолы қойылған 1942 жылдың 3 қазанындағы Сәбит Мұқановтың тілші қызметінен босатылуы туралы бұйрығы сақталған. Одан бөлек газет редакциясының штат кестесі, тілшілер, штаттан тыс тілшілер тізімдері берілген. Бір айта кетерлігі, соғыс жылдарындағы редакция хаттамалары латын қарпімен жазылған.
«Егемен Қазақстан» газеті тарихына қатысты құжаттар №139 «БК(б)П Қырғыз облыстық комитеті», №141 «БК(б)П Қазақ өлкелік комитеті», №708 «Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің» қорларында да көптеп кездеседі.
1921-1925 жылдары аралығындағы құжаттарды №139 «БК(б)П Қырғыз облыстық комитеті» қорының құрамынан табуға болады. Мысалы, 1922 ж. өткізілген РК(б)П Қырғыз облыстық комитеті президиумы отырысының хаттамасында баспасөз органдарын мекемелерге тіркеу туралы мәселе тыңдалып, «Еңбекшіл қазақ» газетін Қазақстан Орталық сайлау комитетіне тіркеу туралы шешім қабылданғаны туралы құжаттар сақталған. Сол істе Сәкен Сейфуллинді газеттің жауапты редакторы ретінде тағайындау туралы Президиум отырысының шешімі де бар.
Қырғыз облыстық комитеті қорының құжаттарының арасында 1924 жылы 23 желтоқсанда комитет шешімі бойынша сол кездегі «Еңбекші қазақ» Қырғыз өлкелік газетінің редакторы етіп Смағұл Сәдуақасұлының тағайындалуы туралы мәлімет берілген. Құжаттардан сол кезде газетке жазылу құны 8 сом құрағанын көруімізге болады.
№141 «БК (б) П Қазақ өлкелік комитеті» қорында 1925-1937 жылдар аралығындағы газет редакциясына қатысты құжаттар кездеседі. Олардың бірі − 1932 жылдың 25 сәуірінде Қазақ өлкелік комитеті бюросы отырысында Ғаббас Тоғжановтың оқуға кетуіне байланысты «Социалды Қазақстан» газетінің редакторы етіп Айтмұхаммед Мусинді, ал Ғабит Сарыбаевтың редактордың орынбасары етіп тағайындалуы туралы шешім бар.
1932 жылдың 13 ақпанындағы Қазақ өлкелік комитеті хаттамасынан редакция жанында саны 25 адамға арналған резервтік газет жұмысшыларын дайындау бойынша 1,5 айлық курс жұмысының басталғаны туралы мәліметтер бар.
Тағайындау құжаттарына келсек, 1935 жылдың 23 қарашасындағы Қазақ өлкелік комитетінің отырысында Ғабит Мүсіреповті «Социалды Қазақстан» редакторы орнынан босатып, уақытша Смағұл Сәдуақасовты редактор етіп тағайындау туралы хаттама сақталған. Сонымен қатар газет атының өзгертілуіне байланысты 1937 жылдың 26 сәуіріндегі «Аса құпия» грифі қойылған Қазақ өлкелік комитетінің қазақ әдеби тілінде қабылданған терминологияға сәйкес «Социалды Қазақстан» газеті бұдан әрі «Социалистік Қазақстан» аталуы туралы шешімі бар.
№708 «Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің» қорында 1937-1991 жылдар аралығындағы құжаттар жинақталған. Қор құжаттарына сүйенсек, Ұлы Отан соғысына дейін 58 мың дана болып шығатын «Социалистік Қазақстан» газетінің таралымы 1948 жылдың 1 қаңтарында 44 мыңнан 100 мың данаға дейін ұлғайтылғанын байқауымызға болады.
Құжаттардан бөлек Архивтің №896 «Фотоқұжаттар жинақтамасы» қорында сирек кездесетін фотосуреттер де бар, мысалы 1924 жылғы жасалған газет редакциялық алқасы мүшелерінің суреті.
1998 жылы Қазақстан Республикасы Президенті Архивін жеке тектік құжаттармен толықтыру мақсатында жеке қорлар бөлімі құрылды, онда отбасы, жеке азамат өмірі мен қызметі барысында жинақталған тарихи-мәдени тұрғыдан құндылығымен ерекшеленетін құжаттар топтастырылған. Бүгінгі күнде Архивте 71 жеке тектік қор жинақталған, солардың ішінде экономист, қоғам қайраткері, Оразай Батырбековтің қорында өмірі, жұмыс жағдайы, қиыншылықтар мен жетістіктерін бейнелейтін естеліктері сақталған. Естеліктерінде ол алғаш еңбек жолын бастаған «Социалистік Қазақстан» газеті редакциясына алғысын білдіреді: «Мен, 1937 жылы Қарсақпай орта мектебінің бірінші сыныбына қабылдандым, ал 1941 жылы әкемнің өлімінен кейін әпкемнің қарауына өтіп, Алматы қаласына көшіп кеттім. Сол жылы №18 орта мектептің бесінші сыныбына қабылдандым» деп жазған. Еңбек жолын 1943-1944 жылдары «Социалистік Қазақстан» газетінің редакциясында курьер, корректордың көмекшісі болып бастаған. Осы қызмет уақытын Оразай Батырбекұлы өзінің «Тағдыр толқынында» кітабында былай деп еске алады: «[…] 1943 жылы 6-сыныпты бітіріп, жазғы каникулға шыққанда апам мені «Социалистік Қазақстан» газетінің редакциясына жеңіл-желпі жұмысқа орналастырды. Жеңіл-желпі дейтінім, редакцияға әуелі хат тасушы (курьер), одан кейін екі жылдай подчитчик болдым. Оқудан қалғам жоқ. 1943 жылдың жазында Алматыға Кеңес Одағының Батыры Мәлік Ғабдуллин майданнан демалысқа келді. Редакцияда кездесу болып, мол дастарқан жайылды. Мен де қатысып, берілген тапсырманы тиянақты орындауға тырыстым. Бір уақытта Батырдың көзі түсіп, шақырып алып, кімнің баласысың деп сұрағанда: «Ешкімнің баласы емеспін, редакцияның қызметкерімін», деп жауап бергеніме жақын отырған кісілер күлгені бар. Сол кездесуден кейін Мәлік аға редакция басшыларына: «Мына баланы жүгірте бермей, оқуынан қалмайтын қызмет тауып берген дұрыс болар», − депті. Сол себеп болған болар, бір күні редактордың орынбасары Тойғанбаевқа газеттің терілген бетін апарып едім, ол маған: «Осы сен газеттегі жазылғандарды дұрыс оқи аласың ба?» − деді. Мен: «Әрине, оқи аламын», − дедім. Жанында сол кездегі редакцияның партия тұрмысы бөлімінің меңгерушісі Ғұмар Аққұлов ағай отырған. Қолыма ұстатқан газетті аздап оқып бергесін Тойғанбаев: «Мынау сауатты ғой, подчитчик жұмысына ауыстырсақ қалай болады», дегенде Аққұлов ағай «өте дұрыс» деді. Алдағы өмір белестеріне жол ашып берген де «Социалистік Қазақстанның» ортасы, сол кездегі газеттің ұжымындағы ағалар мен апаларымның бәріне ризамын».
«Егемен Қазақстанның» әр уақыттағы басшыларының, қызметкерлерінің жеке істері де архив қорында сақталған. Мысалы, Ғабит Мүсірепов, Смағұл Сәдуақасов, Сәкен Сейфуллиннің жеке іспарақтары құнды дерек көзі болып табылатыны сөзсіз.
Мемлекет басшысының «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында ұсынылған «Архив – 2025» жобасы аясында Қазақстан Республикасы Президентінің Архиві «Егемен Қазақстан» газетінің жарық көргеніне 100 жыл толуына орай құжаттарды іріктеп, құжаттар жинағы түрінде басып шығаруды жоспарлап отыр. Бұл жұмыстар Қазақстанның бай тарихын кеңінен танып, одан әрі зерттеп, насихаттауға бағытталған.
Раушан МЫРЗАҚҰЛОВА,
Қазақстан Республикасы Президенті Архивінің Құжаттарды ғылыми жариялау басқармасының бас сарапшысы
