Бейімбет Майлин, Ғафу Қайырбеков, Сапарғали Бегалин, Ілияс Есенберлин, Жүсіпбек Аймауытов, Сәбит Мұқанов өлең өлкесінен еншісін бөлек алып кеткен қаламгерлер еді. Мәселен, Жүсіпбектің өлеңдері жиналып басылмай, кезінде жарық көрген күнделікті баспасөз бетінде ғана қалған екен. «Сарыарқаның сәлемі», «Көшу», «Ұршығым», «Әскер марсельезасы», тағы басқа өлеңдері мен «Нұр күйі» поэмасында автор ескі өмірдің келеңсіз суреттері мен жаңа дәуір өзгерістерін ақындық сезіммен жырлауға тырысса, Сәбит Мұқанов 20-30 жылдары қоғам мен адам өміріндегі өзгерістерді бейнелейтін, қазақ жалшысының өткен өмірін, жүрген жолын суреттейтін және Шоқпыт туралы топтама өлеңдерімен қазақ әдебиетін байытуға өз үлесін қосқан болатын.
Ал жазушы Қабдеш Жұмаділов жайлы белгілі ақын Оразақын Асқар: «Қабдештің ерекшелігі – ең алдымен ол қаламгерлігін ақындықтан бастаған. «Жас өрен» деген өлеңдері шыққан. Көргені өлеңге сыймайтынын біліп, прозаға ауысқан. Өлеңнен бастаған соң шығармаларында көркемдік тұнып тұр. Прозасының өзі поэзия сияқты. Тума талант», деген болатын. Шерхан Мұртаза болса Фариза Оңғарсынованың ақындығынан бөлек жазушылығын да жоғары бағалайтынын айтады.
Біз бұл мақаламызда өзге де жазушыларымыздың алғашқы өлең өлкесіндегі шығармаларымен таныстыруды мақсұт қылдық.
Соғыстың шындығын өзек еткен
Қалың оқырман қауымға Әбіш Кекілбаевтың шығармашылық жолын ақындықтан бастағаны таныс шығар. Әдебиетке ақын болып келген қаламгердің 23 жасында «Алтын шуақ» (1962 жылы) деген атпен өлеңдер жинағы жарық көрді. Әдебиет әлемінің жеті асқар биігіне жеткен қаламгерді қазақ жұрты ақын ретінде қабылдаған. Бұл жинаққа «Арғымақ», «Абайла, бауырым, абайла», «Айым сен деп жүр едім», «Археология», «Айдай аузы, күндей көзі – шын сұлу», «Ай да бір сәт қалжырап», «Адам қолы талай жауды жайратқан», «Аласарып кетердей көп қой қауіп», «Іңір сембей іргеге кеп құлаған» атты өлеңдері енген.
Әбіш Кекілбаевтың жастық шағы, бозбала кезеңі бүкіл халықтың басына түскен сұрапыл соғыспен тұспа-тұс келген еді.
«Төбемізге талай қатер
төнген-ді,
Жатқанда ажал ат ойнатып,
дауыл сап.
Түсімізге қоса қабат енген-ді
Көкеміз бен қызыл-күрең
бауырсақ»,
деген өлең жолдары осының айғағы.
Соғысты көзімен көрген, басынан өткерген, қаны мен терін төккен, от пен оқтың ортасында қан кешкен ұрпақтан артық білетін жанды табу қиын. Сондықтан өзегіне соғыстың сұрапыл шындығын арқау еткен шынайы шығарма жазуға екінің бірінің тәуекелі жете бермейді. Бүгінде бұл тақырыпта үлкен эпикалық шығарма жазуды айтпағанда, шағын өлең шығарудың өзіне үлкен батылдық керек. Қаламгер өзін толғандырған қай тақырыпты да бостекі жырлай салмай, алған нысанына тереңдеп еніп, биіктен ой айтады:
«Қайғыға жұрттың еті өліп,
Күлкіге енді үйренді.
Сол жылғы бала есейіп,
Сол жылғы қызға үйленді.
Өмірдің шалқып бастауы
Тасыды тағы кенеле,
Бақшаға бара бастады
Атасыз өскен немере.
Жүректе бірақ, жатыр мұң,
Жатыр сол бір кесір күн.
Тыртығында батырдың,
Әжімінде жесірдің», – деген өлең жолдары жазушы қуатының қарқынды екенін көрсететіндей.
«Дүниенің бар заңына қайшы кеп...»
«Сенің көзің күміс көлдің
жарқыраған айдыны,
Ғашық болдым сол бір көзге,
есімде жоқ қай күні.
Білетінім – жанымды өртеп,
қапияда жалт еттің,
Сенен басқа жар сүймеске
Алла атымен ант еттім»
деген тамаша жырлардың авторы бүгінде қазақ әдебиетін тағы бір биікке жеткізген Төлен Әбдік болатын. Ол өзінің әдебиет жолының қалай басталғандығын, ақындықты әлі де тастамағандығын бір сұхбатында жеткізген еді.
«Студенттік кезде бірнеше өлеңімді Жазушылар одағына алып бардым. Ол кезде жас ақын-жазушыларға ақыл айтып, түзеп отыратын кеңесшілер болатын. Мен барған кезде Мұзафар Әлімбаев отырды. Өлеңдерімді көрсеттім. Мұзағаң бес-алтауына белгі қойды да: «Машинкаға басып алып кел, «Қазақ әдебиетіне» шығаруға тырысамын», деді. Оның алдында бір әңгімемді «Лениншіл жасқа» апарып бергенмін. Үшінші курста жүрген уақытым. Машинкаға бастыруға ақша жоқ, ол туралы ойлаған да жоқпын. Бір күні курстас досым, бұл күнде көрнекті жазушы Қажығали Мұханбетқалиұлы «Сені Жазушылар одағында белгілі сыншы Зейнолла Серікқалиев шақырып жатыр» демесі бар ма. Ештеңеге түсінбеген күйі келесі күні келдім. Зекең менің «Райхан» атты әңгімемді мақтап ала жөнелсін. Қайдан алғанын да білмеймін. Ақыры белгілі болды. Қазақстан жас жазушыларының «Таңғы шық» атты әңгімелер жинағы жарық көрмек екен. Соған менің әңгімем де еніпті. Әлі кім боларын білмей жүрген студентте не ес қалсын, қуанышымда шек жоқ Содан кейін ойланып-ойланып, осы бір жанрға тоқтағаным дұрыс болар деген шешімге келіп, прозаны таңдадым. Поэзияны мүлде тастадым деп айта алмаймын, бірақ тек өзім үшін жазамын», дейді Төлен ағамыз.
Төлен Әбдіктің мына бір тамаша өлеңін ақындар қауымы жоғары бағалап, кейбір жас ақындар жаттап та алған еді.
«Отырғанмын күйім болмай
тағдырыма қарсы кеп,
Ақыл-ойым сағыныштан
әлсіреп,
Жеттің-ау сен, жеттің-ау сен,
жарығым,
Дүниенің бар заңына
қайшы кеп!»
«Жанары қандай тұп-тұнық...»
Жуырда «Жалын» журналының 1982 жылдың 4-санындағы мұрағатынан Раxымжан Отарбаевтың жырларын көзіміз шалып, таң қалғанымыз бар. Бірде жазушы Несіпбек Дәутайға Рақымжан ағамыз: «Біз дер кезінде жолымызды тауып, жазушылыққа ауысып кеттік қой» деп айтқанын жазушының өз аузынан естігенбіз. Оқырман қауымға Рахымжан ағамыздың «Жалын» журналына сондағы жарияланған «Киіктер» өлеңін ұсынып отырмыз. Өлеңді толық беруге газет беті көтермес, дегенмен мына бір шумақтың өзі – тұтас табиғат, тұтас тағдыр.
«Тағыға оны балама,
Жанары қандай тұп-тұнық.
Алдыңды туған далада
Кестірмей жүрсең –
мықтылық!»
«Жадыра», «Жезтырнақ» атты оннан астам проза кітаптарының, «Періште келіншек», «Жер кіндігіндегі апат», «Қазына сыры» романдарының, «Жар жағалаған қыз» повестер жинағының, «Ой түбінде жатқан сөз», «Мың жарым жылдық қате» атты публицистикалық кітаптардың авторы Адам Мекебаевтың да ақындық қыры барын біреу білсе, біреу білмес.
«Келер ұрпақ! Армысың,
болашағым!
Өздеріңмен биікпін,
аласамын.
Мен сендердің аузыңда
жүрсем ғана,
Маңдайына өмірдің
жарасамын»
– деп толғанады жазушы.
P.S. Бұл тізімді осылайша жалғастыра беруге болады. Бүгінгі таңда да проза мен поэзияның да «құлағында ойнап», екі кеменің басын қатар ұстаған қаламгерлер аз емес. Олардың қатарында Нұржан Қуантайұлы мен Серік Сағынтайды ерекше атар едік. Одан бөлек ақын Ақберен Елгезектің де прозалық шығармаларын кездестірсек, жолын ақындықтан бастап, бүгінде жазушылығымен танылып жүрген Есбол Нұрахмет бар. Қайткен күнде де проза мен поэзия арнасының келіп құяр айдыны – әдебиет болғандықтан сол айдынға құйылар арнаның тұмадай тұнық, аспандай мөлдір болуын тілейміз.
Наурызбек САРШАЕВ
