Астық экспорттаушылардың ішінде ЕО елдерінің үлесі – 40 пайыз. Мұндағы ең ірі нарық Голландия, Франция және Ирландияға тиесілі. Таяу Шығыс елдерінің ең ірі экспортері – Ирак. Одан кейінгі орында Сирия мен Сауд Арабиясы тұр.
БҰҰ Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымының экономисі Дмитрий Приходько кейінгі 10 жылда дүние жүзі бойынша бидай өндіру көлемі 17 пайызға өскенін айтады. Азық-түліктік мақсатта бидай тұтыну мөлшері 509 млн тоннадан 600 млн тоннаға дейін артқан. Үндістанда бидай тұтыну 79 млн тоннадан 90 млн тоннаға дейін өскен. Осы қарқын сақталса, бұл мемлекет таяудағы 10 жылда тұтыну көлемі бойынша Қытайды басып озуы мүмкін. Пәкістан, Мысыр, Эфиопия, Алжир, АҚШ, Иран, Бангладеш, Нигерия, сондай-ақ Сахарадан оңтүстікке қарай орналасқан Судан мен Мозамбикте де тұтыну мөлшері өседі деп күтілуде.
Экономистің мәліметінше, соңғы 7 жылда астықтың бағасы арзандауына байланысты экспортталған өнімдердің құны да 31 млрд доллардан 30 млрд долларға дейін төмендепті.
– Дүние жүзінде бидай ұнының экспорты 10 жылда 10 млн тоннадан 14 млн тоннаға дейін өсті, демек әлемдік бидай ұнының саудасы 38 пайызға өскен. Ал басқа да ұн түрлерінің экспорты – 1,1 млн тоннадан 1,5 млн тоннаға дейін, жарма өнімдерін экспорттау – 2 млн тоннадан 2,4 млн тоннаға дейін өсті, – деді Д.Приходько.
Сарапшы Андрей Купченко бізбен әңгімесінде Орталық Азия Қазақстан үшін сенімді нарық көзі екенін тілге тиек етіп өтті. Мұндағы біздің басты сатып алушымыз – Ауғанстан. Біздің елдің Ауғанстан нарығындағы үлесі – 80 пайыз. Жалпы алғанда Қазақстан мен Пәкістан Ауғанстан нарығындағы 75 пайыздық үлеске ие.
«Бидайды қайта өңдеу» одағының президенті Евгений Ган мұндай болжамға сенбейтінін айтады. Бұл уақытша құбылыс екен. Егер, астықтың бағасы өссе, бізді ол елден ығыстырып жіберетіндер сол сәтте-ақ табылады.
Әлемде өндірілген ұнның аз бөлігін тұтынып, көбін экспортқа шығаратын бізден басқа мемлекет жоқ. Мысалы, 2017 жылы 3,7 млн тонна ұн өндірсек, оның 2,3 млн тоннасы экспортқа шығарылып, 1,3 млн тоннасы ішкі нарықта қалыпты. Бір кездері еліміз ұн нарығындағы көшбасшылығынан айырылып барады деп уайымдаған едік. Бірақ қазіргі жағдайда алаңдауға себеп жоқ.
Мамандар 2017-2018 жылдары ұн экспорты 2010 жылдардағы жоғары деңгейге қайта көтерілгенін айтады. Евгений Ганның пайымдауынша, бізге алысқа көз салудың керегі жоқ. Орталық Азияда бидай өңдеу мен нан өнімдерін өндіру нарығы әлдеқашан қалыптасты.
Енді тәтті күлше өндіруден жарысамыз
...Бұл «Бидайды қайта өңдеу» одағының президенті Евгений Ганның тұжырымы. Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев 2017 жылы астық өнімдері бойынша біз Еуразияның «нан кәрзеңкесі» болуымыз керектігін, сонда ғана біз халықаралық нарықта бәсекеге қабілетті бола алатынымызды айтқаны белгілі. Қазақстан үшін «нан кәрзеңкесіне» айналудың екі жолы бар. Бірі – бидай экспорты, екіншісі – ұн экспорттау. Мамандар бізге соңғысының тиімді екенін өткен жылдан бастап жиірек айтып жүр. Өңдеу өнеркәсібі арқылы жұмыс орнын көбейтуге, одан асса көбірек пайда табуға болады. Бір ғана Өзбекстанның мысалында айтар болсақ, ұзақ жылдар бойы экспортталатын ұнның 75 пайызы Өзбекстанға тиесілі еді. 2011 жылы экспортқа шыққан төрт вагон ұнның үшеуі Өзбекстан жеріне жеткізілген. Бірақ кейін бидай экспорты жоғарылап, ұнды сатып алу деңгейі төмендей берді. Мысалы, 2007 жылы Қазақстан Өзбекстанға 157 мың тонна бидай мен 732 мың тонна ұн экспорттаса, 2015 жылы, керісінше, 1 млн 405 мың тонна би-дай мен 818 мың тонна ұн сатқан.
Астық экспортымен бюджеттің бір бүйірін қампайтып келген еліміз биыл сыртқа әдеттегіден 10 пайыз төмен бидай экспорттапты. Оның үстіне, баға да 0,4 пайызға арзандаған. Әсіресе Иран мен Ресейге тасымалданатын бидайдың көлемі қысқарған. Осылайша, бидай экспортынан түсетін табыс соңғы бес жыл бойы төмен сырғып, 2017 жылы олжамыз 382 миллион долларға жетті. 2018 жылдың көрсеткіштері әлі мемлекеттік деңгейде сараланған жоқ.
80 пайызға жетеді деп болжап отырмыз, – дейді Е.Ган.
Ал бұл нарықтық тәуекел тұрғысынан айтарлықтай жақсы көрсеткіш емес. Ауған нарығында Пәкістан бізге мықты бәсекелес. Пәкістанда нарықты реттеу саясаты кенеттен өзгерсе, елімізде ұн экспортының нарығы үшін жағдай күрт нашарлайды.
Кейінгі жылдары сыртқы нарық көлемі тарылып барады. Орталық Азия елдері сауда-саттықты тарифтік емес шектеу шараларын қолдана бастады.
– 2017 жылғы өнімді сату мәселесі дұрыс ұйымдастырылмағандықтан, 2018 жылдың көктемгі егіс жұмыстарын дер кезінде бастай алмау қаупі төнді. Абырой болғанда Үкімет өткен жылдың желтоқсанында «Азық-түлік корпорациясынан» 2 млн тонна бидай сатып алу туралы келісімді мақұлдады. Біз үшінші сортты бидайдың тоннасын 42 мың теңгеден саттық. Бұл жақсы баға емес, себебі жиын-терім кезінде оның бағасы 50 мың теңгеге жетті. Түскен табысқа диқандар несиелерін жапты, көктемгі жұмысқа қаржы бөлді. 2017 жылдың қаңтар-мамыр айларында Қазақстан 1,6 млн тонна бидай мен арпа экспорттады, – деді Евгений Ган.
Алдағы уақытта астыққа деген сұраныс тағы да төмендеуі мүмкін екенінін астық нарығын жіті бақылап отырған сарапшылар да айта бастады. Еліміз 2007-2010 жылдары ұн экспорттаудан әлемдегі көшбасшы болды. Ұн өндіріп, оны шетел нарығына шығарудан асығымыз алшы тұрған 2007 жылы әлемдік нарыққа 1 миллион 454 мың тонна ұн шығарып, Түркия мен Еуроодақты басып озғанбыз. Осы қарқыннан танбай, 2010 жылы 2 миллион 296,7 мың тонна ұн экспорттадық. Дегенмен содан кейін бірден көшбасшылықты қолдан беріп, тіпті бұл салада құлдырау белең алды. 2010 жылдарға дейін отандық агрохолдингтердің бидайды Қара теңіз порттарына дейін жеткізуге әлеуеті жетті. Бірақ тасымал құнының қымбаттығы экспорттың Қара теңізге шығуына тосқауыл қойды. Сондықтан экспорттық бағыт Орталық Азияға ауысты.
Ұн тартушылар бұл мәселені өздігінен шеше алмайды, мемлекеттің қолдауынсыз алдағы уақытта да өз ұстанымын жоғалтқаны жоғалтқан. Сол үшін бидай егетін алқапты тағы 2 млн гектарға азайтып, бағасы қымбат майлы дақыл егуге көшу керек.
Қазір экспорттық өсім тек Ауғанстан бағыты бойынша ғана әжептәуір пайда әкеліп жатыр. Бірақ Ауғанстан да сенімді нарық емес, себебі оның көршісі Пәкістан да жоғары сұрыпты бидай өсіреді. Ауғанстанның ауыл шаруашылығы министрлігі елдің экпорттық әлеуетін арттыру және жүк айналымын ұлғайту үшін өз аумағында арнайы терминал салуды жоспарлап отыр. Соңғы жылдары Пәкістанның да бидай нарығындағы ұстанымы өзгерді. Бұған қоса Өзбекстан ұн өндірісіне ерекше назар аудара бастады. Осы арқылы олар астық тұтынушы елдердің нарығын жаулайды. Мұның барлығы бізді бейқам отырудан сақтандыруы тиіс.
Қазақстан тағамтану академиясының вице-президенті Юрий Синявскийдің айтуынша, Өзбекстан бидайды қайта өңдеу ісін жолға қойғаннан бері нан өнімдері өндірісіне көңіл бөле бастады. Өнімді неғұрлым терең өңдеу ел экономикасына да, кәсіпкерлік саланың дамуына да тиімдірек. Бұған дейін қазақстандық агрохолдингтердің артықшылығы астықты Қара теңіз портына дейін жеткізу болған, тарифтің көтерілуіне байланысты бұл жол енді тиімсіз. Шаруалар өз өнімін өткізудің басқа жолын іздей бастады. Осылайша, Орталық Азия нарығына ауыз салды. Бұл осыдан сәл бұрын қазақстандық ұн экспортталып жүрген нарық болатын. Міне, осы сәттен бастап қазақстандық ұн мен астық өзара бір-біріне бәскелеске айналып шыға келді. Бұл елдерде таңдау пайда болды.
Көршілес елдер ішкі өңдеу саласына қолдау көрсетуді қолға алды. Өзбекстан импорт ұнға 15 пайызға дейін акция енгізді. 2014 жылы бажды 11 пайызға дейін төмендетті. Есесіне макарон өнімдеріне салынған бажды 15-тен 30 пайызға арттырды. Осындай жағдай Тәжікстанда да орын алды. Онда шетелдің ұнына 18 пайыз көлемінде, ал астыққа 10 пайыз ҚҚС төленуі тиіс. Бұл жағдай да қазақстандық ұннан гөрі, астық экспортына тиімді болды. Біздің елде бидай лоббиі басым, одан жасалатын тағам түрлеріне дұрыс көңіл бөлінбейді. Сол себепті алыс-жақын көршілерімізге өз бидайымызды өзімізге қуырып беріп, импорттық әлеуетін арттыруға мүмкіндік ұсынып отырмыз.
Юрий Синявскийдің айтуынша, мемлекеттің бақылауынсыз, қолдауынсыз экспортқа бағытталған өнім түрлерін шығару мүмкін емес. Ұн шығаратын кәсіпорындар көрші елдердің экспорттық өнімдерге қатысты ұстанымына ықпал ете алмайды.
Бұл ойды Евгений Ган да қолдайды.
– Біз араб елдеріне немесе Қытайға бидай экспортын көбейткенімізге мәзбіз. Бидай экспортының көлемі ұлғайған сайын ұн және ұннан жасалған өнімдердің экспорты зардап шегеді. Бидайға қатысты экспорттық саясатты әртараптандыру керек. Бұл үшін мемлекетке бидай экспортын әртараптандыру мен дамытуға қатысты жүйелі саясат қажет, – дейді Евгений Ган.
Ол ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорттық әлеуеті деген мәселе құзырлы орындарды толғандырмайды деген ойға басымдық беретінін жасырмай айтты. «Агробизнес-2020» бағдарламасында өнімдерді қайта өңдеп, экспортқа шығару туралы бір ауыз сөз жоқ. Бізге бидай лоббилерінің экспорттық тәбетін шектеп, қайта өңдеу кәсіпорындарының санын көбейту керек. Ұн экспорты мәселесі бірінші орынға қойылуы тиіс. Бидайға және оны өңдеуге қатысты көп мәселе Ауыл шаруашылығы министрлігінің құзіретіне кірмейді. Сондықтан министрліктің құзіретін кеңейту керек. Бұл көршілеріміздің тарапынан байқала бастаған азық-түлік экспансиясының алдын алатын фактор, – деді Евгений Ган.
Оның пікірінше, Қазақстан әлемдік астық нарығында үздік елдердің қатарында болғанымен, ішкі пайда түсімі жағынан олай мақтана алмайды. Себебі әлемдік бидай нарығындағы Қазақстанның ұны мен бидайының бағасы егіннің бітік болуына байланысты емес. Біз әлемдік деңгейдегі ойыншы емеспіз. Сондықтан бидай экспортын ұн экспортымен қатар жүргізу керек.
