«Таза мінсіз асыл сөз, Ой түбінде жатады... Ой түбінде жатқан сөз, Шер толқытса шығады», «Бұл заманда не ғаріп?.. Ата жұрты бұқара, Өз қолында болмаса, Қанша жақсы болса да, Қайратты туған ер ғаріп», деп Асан қайғы абыз ХV ғасырда сөз құдіретін, ел қамын, береке бірлікті бекемдеуді өсиет етсе, біз бүгін құнын біліп, таңғалып айтып, тамсанып ішіп жүрген қымызды үш ғасыр бұрын «Жылқыдан асқан мал бар ма, Биенің сүті сары бал – Қымыздан асқан дәм бар ма!», деп Ақтамберді бабамыз бағасын беріп кетіпті. «Ұл он беске келгенше, Қолға ұстаған қобызың, Ұл он бестен асқан соң, Тіл алмаса доңызың», «Бай болмаған бай болса, – Жайламаған сай қоймас, Би болмаған би болса, – Айтылмаған сөз қоймас, Хан болмаған хан болса, – Қанамаған ел қоймас», десе Үмбетей жырау, Бұқар жырау: «Ай, заман-ай, заман-ай... Істің бәрі күмән-ай... Құл-құтандар жиылып, Құда болған заман-ай. Арғымағын жоғалтып, Тай жүгірткен заман-ай», деп жақсы менен жаманды салыстырып, саралық танытыпты.
Бұл сөздердің бәрі бізге ұрпақтар арасындағы сабақтастық, яғни жақсылардың айтқанын хатқа түсірмесе де санасына жазып, ауыздан ауызға жалғаған зерек зерделілер жеткізгені белгілі. Нақтылай айтсақ, бұл қазақтың қабілетін, жадының мықты екенін көрсетеді. Оның үстіне бұрынғылар мұны ұлттық үлгіге, айнымас өсиетке айналдырған. Оны ата мен немере, әже мен немере қыз ұстанымымен бекітіп отырған. Ондай үлгі болмаса рухани жауһарлар баяғыда-ақ жоғалып тынар еді. Мұның бәрі бұлжытпай орындайтын халықтық заңмен орындалатын болған. Оған адалдық танытпағандарды атасына нәлет келтіргендер есебінде шетке қаққан.
Иә, алдағы абыздардың өнегесін ұлт ұйытқысына айналған үш би, ел тұтастығы дегенде егеулі найза ұстап, өзіндей өжеті кемдерге кейігенде «Жамандарға қарасаң, Малын көрер жанындай», деп қатуланған Махамбет, өрнекті өлеңінде: «Сәулең болса кеудеңде, Мына сөзге көңіл бөл. Егер сәулең болмаса, Мейлің тіріл, мейлің өл», деп, «Осы мен өзім – қазақпын.Қазақты жақсы көрем бе, жек көрем бе?», деп кара сөзінде халқының қадірлі қасиеттерін де, қабырғаны қайыстырар әттеген-айын да айтып кеткен Абай – қазақ қабілетіне тәнті етеді.
Алаш арыстарының қабілет қарымының шет-шегіне екінің бірінің өресі жете алмаса керек. Елдік іс, ұлт тілі, ұрпақ болашағы – олар қозғамаған тақырып кемде-кем. Қозғап қана қоймай, шамалары жеткенше іске асырғандары да аз емес. Іске аспағанын қағаз бетінде қалдырып кеткен. Олардың кемелдіктері, білім-біліктері – таныған, түсінген адамға таптырмас құрал, адастырмас бағыт. Елім, жұртым дегенде бір саламен шектеліп қалмай, әлемнің мықтыларымен ой қағыстыра келіп, иықтасып тұра қалғанда еңселері биік көрінеді. Олардың көзін көрген, тәлімін алған, оны әр қырынан заман ыңғайына қарай пайдаланған Мұхтар Әуезов әлемі – қазақ қарымының дәлел-дәйегі боларлық. Жиырма жасында «...қазақ елі ұйымшыл, ері жауынгер, биі әділ, намысқор, адамы әрі бітімді, қайратты сауықшыл... Досымен достасып, жауымен жауласуға табанды, қайғыра да, қуана да білетін халық», деп осы халықтың алтын арқауы әйел екенін айтып, «...адамды хайуандықтан адамшылыққа кіргізетін – әйел. Сол себепті әйелдің басындағы сасық тұман айықпай халыққа адамшылықтың бақытты күні күліп қарамайды. Ал қазақ, мешел болып қалам демесең, тағылымыңды, бесігіңді түзе! Оны түзеймін десең, әйелдің халін түзе!», деген екен. Дара Абайдың даналығын қара сөзде тербей отырып, бүкіл қазақтың болмысын ашқан да сол Әуезовтің қабілеті еді ғой. Ал тоқсаннан асқан Жамбылдың қабілеті тіпті бөлек болған. Оған бір ғана мысал, Нұртас Оңдасынов сұрапыл соғыс жүріп жатқанда, жауынгерлердің рухын көтеру үшін Ленинград туралы сәлем сөз арнауға өтініш жасапты. Сонда ұлы жырау «Ленинградтық өренім» толғауын шығарыпты. Жүзге қадам басқан жүйріктің бұл жыры жауынгерлерге рух берумен қатар, жауға да соққы болып тиіпті. Мұны қазақтың қабілеті демей көріңіз.
«Ой еңбегін ұршықша иіретін қазақта қабілет жетеді», деген Қаныш Сәтпаевтың, тұңғыш ғарышкер Тоқтар Әубәкіровтің ой-өресі мен бітім болмысы қазақтың кім екенін көрсетумен келеді. Санай берсек саңлақтарымыз жетіп артылады. Тек өнегесін үйренуден, ежелден келе жатқан сабақтастықтан адасып қалмасақ болғаны. Бұл әсіресе азаттықтың дәмін татып, қызығын көріп жүрген бүгінгі жасқа да, жасамысқа да, ақсақалға да, бүтін қазаққа қажет болып тұр.
Қабілетті қазақтың алтын арқауы үзілген жоқ. Небір дарындар дара көрініп жүр. Олар ғылымда да, ауыл елде де, өнерде де, қаламгерлер арасында да мол. Бірақ соларды бағалау, талантты дер кезінде танып, ашылған жаңалықты, жазған шығарманы, айтқан әнді түсіну жағы кемшін болып тұрғандай. Мидың қырық қатпарынан шыққан ақылды ұғу жағы олқы соғып тұрғанын несіне жасырамыз. Осыдан келіп, ақыл-ой иелерінің шетке кету үрдісі тыйылудың орнына, көбейіп бара жатқандай. Оған бір ғана мысал, бір жылдың ішінде отыз мыңға таяу ақыл-ой иелерінің шетке кеткенін баса айта кетелік. Бұған қоса, елімізден жыл сайын шетелдерге 14-28 жастағы 8 мың қандас шетел асады екен. Мына бір нәрсені де айта кетсек дейміз, біздегі ғылыми атағы барлар баршылық. Аты-жөнінен кейін жазғанына қарасаң атақтары сан салалы, академиктер де баршылық. Ақиқатына келсек, академик киелі ұғым еді. Ғылым докторы ғылым шыңы, академик өресіне қарай қатаң талаппен берілетін атақ еді. Бұл күндері сол қасиетті атаққа ие болғандардың ғылым докторы, кандидаттарды былай қойғанда, түк ғылыми атағы жоқтар да ие болуда. Той-жиында олардың да аты ерекше аталып, академик дегенді қосу үрдіске айналды.
Кейде ғылыми атағы бардың да, жоқтың да, отандық ғылымға қосқан үлесі, өндіріске енгізген жетістігі қандай екен деген ой мазалай береді. Мазалаған сұраққа жауап табыла бермейді. Бұл жеңіл-желпімен қазақ қабілетін әлсірету емес пе?
Бұрын ән өнері жалына қол апартпайтын тұлпардай тулап тұратын. Қазір әншіде есеп болмай барады. Халықтың арасында, әсіресе тойда бәрі жанып тұрған жұлдыз. Табыстары мол болған соң ба алыс елдерге барып сән-салтанатпен демалып жатқан суреттерін желіге жіберіп, біраз жұрттың жүйкесіне тиіп жүргені және бар. Нағыз жұлдыздар шыққанда олар ұялатын болар дегенбіз. Жоқ, өршіп бара жатқандай. Бұл да қазақ қабілетіне көлеңке түсірмей қоя ма.
Қазақтың мықты екені шүбәсіз. «Әй, бәрекелді!» дегізетін талассыз таланттары да бар. Тек, шын жүйрікпен танылсақ, қазақтың қабілеті айқындалып, үзіліп бара жатқан сабақтастық жалғанар еді. Мықтылықты мығым ісімізбен көрсетпесек, ұлт қабілеті таяздап, тобырлық «салтанат» құра бермек. Мұны бүгін ойластырмасақ, ертең кеш болып, әлі тобырлық талғамды жою қиынға соғуы мүмкін.
